غزلیات حافظ سرشار از نکات و ظرافت‌های ادبی است که دقیق‌شدن در آن‌ها مثل لذت کشف معمایی است که تنها اهالی ادب و شعر قادر به شناسایی و بیرون کشیدن معنای پشت آن کلمات هستند. آرایه ایهام تناسب یکی از آن صنعت‌های ادبی است که در این غزلیات و در نثرهای آهنگین نقش همان معمای آماده‌ی کشف‌شدن را دارد. آرایه ایهام تناسب در ادبیات فارسی به‌نوعی نشان‌گر نگاه ریزبینانه‌ی ادبیان سرزمین ماست. اگر می‌خواهید با چند مثال ایهام تناسب را بهتر بشناسید، با ما همراه باشید.
ایهام تناسب چیست؟
آرایه ایهام تناسب یکی از صنعت‌های ادبی است که از جمع دو صنعت ایهام و تناسب به وجود آمده است. این آرایه بر پایه‌ی ابهام شکل گرفته و خواننده را در معنی کلمات به شک می‌اندازد. در این مقاله با ذکر چند مثال ایهام تناسب را بررسی خواهیم کرد. با آشنایی تاثیر ایهام تناسب در ادبیات فارسی می‌توانیم نسبت به ظرافت‌های کلامی شاعران و نویسندگان به خوبی آگاه شویم.
فهرست مطالبی که در این مقاله به آن می‌پردازیم:
- تعریف ساختار ایهام تناسب
- تفاوت ایهام با ایهام تناسب
- تمرین
- پاسخ تمرین‌ها
- حرف پایانی
تعریف ساختار
زمانی ایهام تناسب داریم که یک کلمه دو معنی داشته باشد و تنها یکی از معنی‌های کلمه مد نظر باشد. اما معنی دیگر آن با بقیه‌ی اجزای جمله در تناسب است. کلمه‌ای که ایهام تناسب دارد در یک معنی خود با اجزای دیگر شعر یا متن مراعات‌نظیر دارد.
در مثال زیر کلمه‌ی «چین» آرایه ایهام تناسب دارد. این کلمه هم به معنی کشور چین است و هم به معنی پیچ و تاب مو که با توجه به جمله، معنی پیچ و تاب مو مد نظر است. اما معنی دیگر این کلمه یعنی کشور چین با کلمات سفر و وطن مراعات نظیر دارد.
تا دل هرزه‌گرد من رفت به چین زلف او زان سفر دراز خود عزم وطن نمی‌کند
نکته: این آرایه به شعر جنبه‌ی معمایی اضافه می‌کند که با فرصت دادن به کشف معنا توسط مخاطب، شعر را دلنشین‌تر می‌کند.
تفاوت ایهام با آرایه ایهام تناسب
در هر دوی این آرایه‌ها ما با کلمه‌ای روبه‌رو هستیم که دو معنی متفاوت دارد. اما در آرایه‌ی ایهام گاهی هر دو معنی آن مد نظر است. ولی در ایهام تناسب فقط یکی از معنی‌ها در نظر گرفته می‌شود.
ایهام تناسب همان‌طور که از اسمش پیداست آرایه‌ی تناسب را نیز در دل خود دارد. شیوه‌ی نمود این تناسب در معنی دوم کلمه است که با دیگر کلمات رابطه‌ی مراعات نظیر ایجاد می‌کند. در ایهام این ارتباط وجود دیده نمی‌شود.
در مثال زیر از غزلیات حافظ کلمه‌ی «مردمان» دو معنی مردمک چشم و مردم را دارد.
در اینجا هر دو معنی مد نظر است پس شرط اول ایهام تناسب را نداریم و «مردمان» ایهام محسوب می‌شود.
ز گریه مردم چشمم نشسته در خون است ببین که در طلبت حال مردمان چون است
تمرین
حالا وقت تمرین است. شما با انجام دادن تمرین‌های زیر می‌توانید مطالبی که تا به اینجا آموختید را تثبیت کنید و خود را بسنجید.
در مثال‌های زیر ایهام تناسب را بیابید:
۱ـ همچو چنگم سر تسلیم و ارادت در پیش تو به هر ضرب که خواهی بزن و بنوازم (سعدی)
۲ـ مدامم مست می‌دارد نسیم جعد گیسویت خرابم می کند هر دم فریب چشم جادویت(حافظ)
۳ـ یک روز خسرو در شهناز شوری به پا کرد.
پاسخ تمرین
تمرین شماره ۱: کلمه‌ی «ضرب» در این بیت هم به معنای ضربه‌زدن است و هم به معنای آلت موسیقی است که با واژه‌های چنگ و نواختن در بیت مراعات‌نظیر است.
تمرین شماره ۲: «مدام» دو معنی دارد. یکی در معنای نوعی شراب که در این بیت مد نظر شاعر است. معنی دیگر آن پیوستگی و تکرار است که با مست مراعات‌نظیر می‌سازد.
تمرین شماره ۳: واژه‌ی «شور» ایهام تناسب دارد. در اینجا معنی شور، نوعی آشوب است و معنی دیگرش که دستگاه آواز است با کلمه‌ی شهناز تناسب دارد.
حرف پایانی
همان‌طور که در این مقاله گفته شد آرایه ایهام تناسب در ادبیات فارسی ترکیبی از دو آرایه است. برای مطالعه‌ی جداگانه‌ی آرایههای دیگر می‌توانید مقاله‌های زیر را بخوانید: