غزلیات حافظ سرشار از ظرافت‌های ادبی است که دقیق شدن در آن‌ها مثل لذت کشف معمایی است که تنها اهالی ادب و شعر قادر به شناسایی و بیرون کشیدن معنای پشت آن کلمات هستند. آرایه‌ی ایهام تناسب یکی از آن صنعت‌های ادبی است که در اشعار و در نثرهای آهنگین نقش همان معمای آماده‌ی کشف شدن را دارد. اگر می‌خواهید با چند مثال ایهام تناسب را بهتر بشناسید، با ما همراه باشید.
ایهام تناسب چیست؟
آرایه ایهام تناسب از جمع دو صنعت ایهام و تناسب به وجود آمده است. این آرایه بر پایه‌ی ابهام شکل گرفته و خواننده را در معنی کلمات به شک می‌اندازد.
تعریف ساختار
زمانی ایهام تناسب داریم که یک کلمه دو معنی داشته باشد و تنها یکی از معنی‌های آن کلمه مد نظر باشد. اما معنی دیگر آن با بقیه‌ی اجزای جمله در تناسب است. کلمه‌ای که ایهام تناسب دارد در یک معنی خود با اجزای دیگر شعر یا متن مراعات نظیر دارد.
در مثال زیر کلمه‌ی «چین» آرایه ایهام تناسب دارد. این کلمه هم به معنی کشور چین است و هم به معنی پیچ و تاب مو که با توجه به جمله، معنی پیچ و تاب مو مد نظر است. اما معنی دیگر این کلمه یعنی کشور چین با کلمات سفر و وطن مراعات نظیر دارد.
تا دل هرزه‌گرد من رفت به چین زلف او زان سفر دراز خود عزم وطن نمی‌کند
نکته: این آرایه به شعر جنبه‌ی معمایی اضافه می‌کند که با فرصت دادن به کشف معنا توسط مخاطب، شعر را دلنشین‌تر می‌کند.
تفاوت ایهام با آرایه ایهام تناسب
در هر دوی این آرایه‌ها ما با کلمه‌ای روبه‌رو هستیم که دو معنی متفاوت دارد. اما در آرایه‌ی ایهام گاهی هر دو معنی آن مد نظر است. ولی در ایهام تناسب فقط یکی از معنی‌ها در نظر گرفته می‌شود.
ایهام تناسب همان‌طور که از اسمش پیداست آرایه‌ی تناسب را نیز در دل خود دارد. شیوه‌ی نمود این تناسب در معنی دوم کلمه است که با دیگر کلمات رابطه‌ی مراعات نظیر ایجاد می‌کند. در ایهام این ارتباط دیده نمی‌شود.
در مثال زیر از غزلیات حافظ کلمه‌ی «مردمان» دو معنی مردمک چشم و مردم را دارد.
در اینجا هر دو معنی مد نظر است پس شرط اول ایهام تناسب را نداریم و «مردمان» ایهام محسوب می‌شود.
ز گریه مردم چشمم نشسته در خون است ببین که در طلبت حال مردمان چون است
تمرین
حالا وقت تمرین است. شما با انجام دادن تمرین‌های زیر می‌توانید مطالبی که تا به اینجا آموختید را تثبیت کنید و خود را بسنجید.
در مثال‌های زیر ایهام تناسب را بیابید:
۱ـ همچو چنگم سر تسلیم و ارادت در پیش تو به هر ضرب که خواهی بزن و بنوازم (سعدی)
۲ـ مدامم مست می‌دارد نسیم جعد گیسویت خرابم می کند هر دم فریب چشم جادویت(حافظ)
۳ـ یک روز خسرو در شهناز شوری به پا کرد.
پاسخ تمرین
تمرین شماره ۱: کلمه‌ی «ضرب» در این بیت هم به معنای ضربه‌زدن است و هم به معنای آلت موسیقی است که با واژه‌های چنگ و نواختن در بیت مراعات نظیر است.
تمرین شماره ۲: «مدام» دو معنی دارد. یکی در معنای نوعی شراب که در این بیت مد نظر شاعر است. معنی دیگر آن پیوستگی و تکرار است که با مست مراعات‌نظیر می‌سازد.
تمرین شماره ۳: واژه‌ی «شور» ایهام تناسب دارد. در اینجا معنی شور، نوعی آشوب است و معنی دیگرش که دستگاه آواز است با کلمه‌ی شهناز تناسب دارد.
بیایید برای تمرین بیشتر آرایه‌ی ایهام تناسب در ۳ بیت زیر را پیدا کنیم و به تحلیل هر مورد بپردازیم:
صحبت حور نخواهم که بود عین قصور با خیال تو اگر با دگری پردازم
در این بیت از حافظ در ابتدا تصور میکنیم که قصور جمع قصرهاست و با حور تناسب دارد اما با صرف دقت بیشتری متوجه می‌شویم که منظور از قصور، تقصیر داشتن و کوتاهی کردن است و هیچ تناسبی با حور ندارد. در بیت دیگری از حافظ می‌خوانیم:
پروانه‌ی او گر رسدم در طلب جان چون شمع همان دم به دمی جان بسپارم
در این بیت کلمه‌ی پروانه دو معنی دارد: شاپرک و جواز یا دستور. در معنی نخست آن متوجه تناسبی که با شمع دارد می‌شویم اما معنی اصلی پروانه در این بیت، اجازه یا دستور است که هیچ تناسبی با شمع ندارد.
حالا بیایید دو بیت از بوستان سعدی را باهم بررسی کنیم:
یکی را حکایت کنند از ملوک که بیماری رشته کردش چو دوک
در این بیت رشته دو معنی دارد: ریسمان و نوعی بیماری. رشته در معنی ریسمان با دوک تناسب دارد اما اینجا منظور از رشته، نوعی بیماری‌ست که به آن عِرق مدنی هم می‌گویند. در این معنا هیچ تناسبی بین رشته و دوک نمی‌بینیم.
به هیکل قوی چون تناور درخت ولیکن فرو مانده بیبرگ سخت
بیبرگ در این بیت با درخت تناسب دارد و در تصور ما، درختی می‌سازد که برگ‌هایش ریخته. اما در اینجا بیبرگ به معنای بی‌توشه و بی‌زاد است بنابراین هیچ تناسبی با درخت ندارد.
+ حالا شما بیت زیر از حافظ را بخوانید و بکوشید آرایه‌ی تناسب را پیدا کنید. می‌توانید جواب این تمرین را در کامنت‌ها ثبت کنید تا از درستی آن مطمئن شوید:
صبا بر آن سر زلف ار دل مرا بینی ز روی لطف بگویش که جا نگه دارد
حرف پایانی
همان‌طور که در این مقاله گفته شد آرایه ایهام تناسب در ادبیات فارسی ترکیبی از دو آرایه است. برای آشنایی بیشتر با آرایه‌ی ایهام می‌توانید مقاله‌ی زیر را مطالعه کنید:
2 پاسخ
با سپاس از استاد گرانقدر جناب کلانتری بزرگوار
مطالب مفیدی بود .
و برای من که از اینگونه مفاهیم ادبی و رشته ادبیات فاصله داشتم بسیار آگاهی بخش بود متشکرم از توضیحاتتون 🙏🌹
درود بر شما مریم جان نازنین