آرایه ایهام چیست | با مثال

← ایهام چیست؟

یکی دیگر از آرایه های معنوی که در مقاله آرایه های ادبی به آن اشاره کردیم، آرایه ایهام نام دارد که می‌توان آن را یکی از شگفت انگیزترین و هنرمندانه‌ترین آرایه‌های ادبی دانست که در این مقاله به آن پرداخته ایم.

 

← آنچه در این مقاله می‌خوانیم:

• تعریف آرایه ایهام
• ایهام در لغت
• مهم ترین لغات ایهام دار
• چگونه ایهام را تشخیص دهیم
• مقایسه دو آرایه ایهام و کنایه
• شباهت ایهام با کنایه
• تفاوت ایهام با کنایه
• مقایسه دو آرایه ایهام و مجاز
• شباهت ایهام و مجاز
• تفاوت ایهام و مجاز
• ایهام تناسب
• نحوه تشخیص ایهام تناسب
• تفاوت ایهام و ایهام تناسب
• تمرین برای ایهام و ایهام تناسب
• پاسخ تمرینات

 

← تعریف آرایه ایهام

آرایه‌ ایهام به آرایه‌ای گفته می‌شود که واژه یا عبارتی، حداقل دو معنی در شعر یا نثر داشته باشد، به گونه ای که یکی از معانی آن نزدیک به ذهن و معنی دیگرش دور از ذهن است. 

هر دو معنی آن کاربرد دارد، با این تفاوت که یکی از معنی‌ها زودتر به ذهن شما می رسد و معنی دیگر با کمی فکرکردن به ذهن تان خطور می کند. در واقع می توان گفت معنی دور کلمه، پشت شکل ظاهری آن پنهان شده است. 

← ایهام در لغت

ایهام از ریشه وهم گرفته شده و در لغت به معنای به شک انداختن و به گمان افکندن است.

 

مثالی از علامه طباطبایی:

پیاپی بکش جام و سرگرم باش

بهل گر بگیرند بیکار‌ها

● در این بیت، سرگرم، دو معنی مشغول باش و گرم و پرنشاط باش دارد.

ابتدا هر دو معنی را در شعر جایگزین می‌کنیم، اگر دیدید با هر دو معنی شعر قابل قبول است، پس کلمه سرگرم ایهام دارد.

 

نمونه ای از رودکی:

بوی جوی مولیان آید همی

بوی یار مهربان آید همی

● در این بیت، بو، دو معنی عطر و رایحه و  آرزو را دارد.

● هر دو معنا را در شعر جایگزین می‌کنید. وقتی معنی دوم یعنی «آرزو» را در شعر جایگزین می‌کنید، متوجه می‌شوید که این معنا منطقی و قابل قبول نیست؛ بنابراین این بیت ایهام ندارد.

 

مثالی از حافظ:

گفتم که بوی زلفت گمراه عالمم کرد

گفتا اگر بدانی هم اوت رهبر آید

در این بیت، بو، دو معنی عطر و رایحه و  آرزو را دارد.

 متوجه شدید که هر دو معنی قابل قبول و منطقی است، بنابراین بو در این جا ایهام دارد. 

 

نکته: 

اگر واژه ای دو معنایی، در شعر دیدید، اما فقط یکی از معانی آن را پذیرفتید، آرایه‌ ایهام نداریم. به این دلیل که در ایهام هر دو معنی باید قابل قبول باشد. 

 

← مهم‌ترین لغات ایهام دار

برای آنکه واژه‌های ایهام دار را به راحتی تشخیص دهید نیاز است تا با واژه‌های چند معنایی آشنا باشید و آنها را بشناسید. در ادامه لیستی از مهمترین واژه های ایهام دار را در قالب جدول آورده ایم تا بهتر بتوانید آنها را در شعر یا نثر شناسایی کنید.

 

واژه	معانی	واژه	معانی
مهر	عشق، خورشید	مات	مبهوت شدن، باختن در شطرنج
نهاد	سرشت و ضمیر و باطن انسان، قرار دادن، فعل متضی از نهادن	شِکر	ماده شیرین و خوراکی، نام زنی در داستان خسرو و شیرین
دستان	مکر و فریب، پدر رستم	خطر	خطرناک، ارزشمند
دم	نفس، خون، لحظه	بی وزن	کم وزن، کم ارزش
داد	عدل و داد، فعل ماضی از دادن	خمُش	خاموش و ساکت، تخلص مولانا
مُدام	شراب، پیوسته	کام	آرزو، دهان
شهریار	پادشاه، تخلص محمد حسین بهجت تبریزی	باب	رایج، در، قسمت و بخش (باب‌های بوستان و گستان)
هزار	عدد هزار، بلبل و هزار دستان	آیت	ایه، نشانه
عود	چوبی خوش بو، یک نوع ساز	شام	شب، وعده غذایی، کشور سوریه
مشتری	خریدار، سیاره مشتری	عزیز	دوست داشتنی، معادل وزیر در مصر باستان
خلیل	دوست، حضرت ابراهیم	رخ	چهره، مهره شطرنج
قلم	ابزار نوشتن، شکسته (مانند پای قلم شده)	حلاج	پنبه زن، منصور حلاج
چین	چین و چروک، کشور چین	پروانه	حشره پروانه، جواز و اجاره
روان	جاری، روح و جان	گوشه	کنج، اصطلاح موسیقی
رود	رودخانه، ابزار موسیقی، فرزند	تار	تاریک، رشته مو، نام ساز
روی	چهره، بالا، فلز روی	آب	مایع نوشیدنی، رونق و آبرو
زال	پیرو ناتوان، پدر رستم	آهنگ	قصد و نیت انجام کاری، نغمه و صدا
سو	سمت و جهت، نور و روشنایی و بینایی	باد	جریان هوا، فعل دعایی «باشد»
سرگرم	مشغول، مست و با نشاط	آهو	نام حیوانی، غزال، عیب و نقص
چنگ	پنجه دست، نام وسیله موسیقی	بالا	جهت بالا، قد و قامت
پرده	حجاب و پرده، پرده موسیقی، پرده گوش	بهشت	جنت، رها کرد ( فعل ماضی از مصدر هشتن)
شور	طعم شور، اصطلاح موسیقی، هیجان	مخفی	پوشیده و پنهان، تخلص «زیب النسا» شاعر زن هندی
عین	چشم، مثل و مانند	مردم	مردم و انسان ها، مردمک‌ها
قلب	عضو بدن، قسمتی از لشگر و سپاه، تقلبی و غیر اصیل	منال	مال و اموال، ناله نکن
گور	قبر، گوره خر	صبر	شکیبایی، گیاهی تلخ
کنار	آغوش، ساحل	راح	شادمانی، شراب
لاله	نام گل، نام چراغ	حرف	حرف الفبا، سخن
مالک دینار	صاحب ثروت، نام شخصیتی	بازی	باز شکاری، سرگرمی
مجنون	نام قیس بن بنب عامر، دیوانه	راه	طریق، نغمه و آهنگ
قانون	اساس و قاعده، نام نوعی ساز	فلک	ابزار تنبیه، آسمان، روزگار
راه	طریق و راه، اصطلاح مویسقی	لاله	گل لاله، نوعی چراغ قدیمی

 

← چگونه ایهام را تشخیص دهیم؟

برای آنکه ایهام را در شعر یا نثر تشخیص دهیم طبق روش زیر پیش می‌رویم:

• نخست، واژه ای را که چند معنا دارد پیدا می کنیم.
• دوم، شعر یا جمله را با هر دو معنا، بررسی می کنیم.
• درآخر، اگر هر دو معنا قابل قبول بود، ایهام داریم.

 

حزین لاهیجی:

دیشب صدای تیشه از بیستون نیامد

شاید به خواب شیرین فرهاد رفته باشد

● در این بیت، شیرین دو معنا دارد: طعم شیرین و معشوقه خسرو

● وقتی هر دو معنی را در شعر قرار بدهید متوجه می شوید که هر دو معنی قابل قبول و منطقی هستند؛ بنابراین شیرین ایهام دارد.

 

زینب النساء:

در سخن مخفی شدم مانند بو در برگ گل

هر که خواهد دیدنم، گو در سخن بیند مرا

 

● در این بیت، مخفی دو معنا دارد: تخلص شاعر و پنهان

● هر دو معنی را در شعرجایگزین می کنیم. هر دو قابل قبول هستند؛ بنابراین کلمه مخفی ایهام دارد. 

 

نکته:

شاید این سوال برایتان پیش آمده که چرا بو ایهام ندارد؟ مگر جزء واژه های ایهام دارنیست؟

حدس تان درباره‌ واژه بو درست است. گفتیم که بو دو معنا دارد: عطر و رایحه و آرزو.

اما در این بیت معنای دوم آن پذیرفته نیست؛ بنابراین بو واژه‌ ایهام دار نیست.

 

 

نکته: گاهی تخلص شعری شاعران در یک بیت، دارای ایهام است. مانند:

«خمش» که تخلص مولانا است. 

«مخفی»  که تخلص زیب النساء است.

 «رهی» تخلص رهی معیری است.

 

← مقایسه دو آرایه ایهام و کنایه

 

• شباهت ایهام با کنایه

در ↵مقاله کنایه چیست گفتیم که کنایه یک عبارت یا ترکیب دارای دو معنی دور و نزدیک می‌باشد از این نظر مانند ایهام است. 

 

• تفاوت ایهام با کنایه

در ایهام ما با واژه‌ سروکار داریم ولی در کنایه به دنبال عبارت‌ها و یا ترکیبی از واژه‌ها می‌گردیم.

 

به این مثال توجه کنید:

غذایش چنگی به دل نمی‌زند.

در نگاه اول ممکن است با خودتان بگویید چنگ دو معنی دارد:  پنجه دست و ساز.

و از این تفسیر نتیجه بگیرید که چنگ در این جمله ایهام دارد. 

اما اگر کمی موشکافانه ترنگاه کنید متوجه می‌شوید که چنگی به دل نزدن یک عبارت است، کنایه از جالب نبودن پس کنایه داریم.

بنابراین با توجه به جمله، چنگ کلمه‌ ایهام دار نیست، زیرا به تنهایی به کار نرفته است و با باقی جمله یک عبارت را ساخته که کنایه می‌شود. 

 

← مقایسه دو آرایه ایهام و مجاز

طبق آنچه در مقاله مجاز چیست گفتیم می‌توان شباهت‌ها و تفاوت‌های این دو آرایه را به شرح زیر نوشت:

 

• شباهت ایهام و مجاز

این دو آرایه دو شباهت با یکدیگر دارند:

شباهت اول: در هر دو با دو معنا روبرو هستیم یک معنای ظاهری و دیگری معنای دور.

شباهت دوم: در هر دو، روی «واژه» تمرکز داریم نه عبارت یا ترکیب واژه‌ها.

 

• تفاوت ایهام و مجاز

در ایهام هر دو معنی کلمه یعنی معنی نزدیک و معنی دور آن کاربرد دارد، اما در مجاز منظور نویسنده یا شاعر، فقط معنی دورِ واژه  است و شرط علاقه و قرینه ذهن ما را به سمت معنای غیر حقیقی کلمه هدایت می‌کند. 

 

به این مثال توجه کنید:

شربت بیماری فرهاد را شیرین کنید.

● شیرین در این مصراع، دو معنی دارد، طعم شیرین و معشوقه فرهاد. 

● هر دو معنی در مصرع درست است و قابل پذیرش پس واژه‌ شیرین ایهام دارد.

 

حالا به این مثال نگاه کنید:

بشقاب غذا را خوردم.

● در این جا بشقاب در معنای ظاهری‌اش به کار نرفته، بلکه منظور از بشقاب، غذای داخل آن است. پس بشقاب در اینجا مجاز از غذا است و سرنخ یا همان قرینه، مصدر خوردن است.

 

نکته: قصد ما ازاین مثال ها این است که بگوییم در ایهام شما آزادی عمل دارید و می‌توانید هر دو معنی را به کار ببرید، اما در مجاز شما در پی معنی غیر حقیقی کلمه هستید.

 

← ایهام تناسب

به کار رفتن واژه‌ای با حداقل دو معنی، که یکی از معانی آن مورد نظر شاعر و پذیرفتنی است و معنی دیگرش که مد نظر نیست، با واژه‌ یا واژه‌های دیگر تناسب (مراعات النظیر) دارد.

به نوعی آرایه ایهام تناسب، از یک طرف شبیه آرایه ایهام و از طرف دیگر شبیه آرایه تناسب یا مراعات النظیراست.

قبل ازآن‌ که سراغ نمونه هایی از ایهام تناسب برویم، ابتدا به تعریف تناسب یا مراعات‌النظیر می‌پردازیم.

 

تناسب (مراعات النظیر): به کار رفتن واژه هایی در شعر یا نثر که همه‌ آنها از یک طیف یا مجموعه به حساب می آیند و به نوعی با هم ارتباط دارند. این ارتباط یا تناسب می تواند از نظر جنس، زمان، مکان و…باشد. 

 

به این مثال نگاه کنید:

تا دل هرزه گرد من رفت به چین زلف او

زان سفر دراز خود عزم وطن نمی کند

● چین در این بیت دو معنی دارد، چین و شکن و کشور چین 

● معنی کشور چین، در این بیت قابل قبول نیست؛ بنابراین ایهام نداریم، ولی از آنجا که با واژه‌ وطن تناسب دارد، ایهام تناسب داریم. 

 

به مثال بعدی دقت کنید:

بی مهر رخت روز مرا نور نمانده ست

وز عمر، مرا جز شب دیجور نمانده ست

● مهر در این بیت دو معنی دارد، محبت و خورشید

● در این بیت ایهام داریم. درست است که خورشید با نور و روز تناسب دارد ولی از آنجایی که هر دو معنی برای ما قابل قبول هستند؛ بنابراین ایهام تناسب نداریم.

نکته: 

در صورتی که واژه ای دو معنی داشته باشد و هر دو معنی قابل قبول باشد، سراغ ایهام تناسب نمی رویم، حتی اگر یکی از واژه‌ها با واژه ای تناسب برقرار کند.

 

← نحوه تشخیص ایهام تناسب

برای تشخیص ایهام تناسب در شعر یا متن، طبق روش زیر پیش می‌رویم:

• اول، واژه چند معنایی را تشخیص دهید. در این مرحله نیاز است تا با واژه‌های چند معنایی آشنا باشید. 
• دوم، با قرار دادن هر کدام از معانی در شعر یا متن، آن معنا را که قابل قبول نیست پیدا کنید.
• سوم، به دنبال تناسب معنی پذیرفته نشده  با واژه های دیگر در متن یا شعر بگردید.

 

روی خوبت آیتی از لطف بر ما کشف کرد

زان زمان جز لطف و خوبی نیست در تفسیر ما

● در این بیت آیت دو معنی دارد، نشانه و آیه قرآن.

● معنی دوم آن پذیرفتنی نیست، بنابراین ایهام نداریم. اما معنی آیه قرآن با واژه‌ تفسیر تناسب دارد؛ بنابراین در این بیت آرایه‌ ایهام تناسب داریم. 

 

← تفاوت ایهام و ایهام تناسب

در این مرحله تشخیص تفاوت ایهام با ایهام تناسب راحت است. 

در ایهام، هر دو معنی پذیرفتنی است اما در ایهام تناسب، فقط یک معنی پذیرفتنی است؛ و معنی دیگر آن با واژه یا واژه‌هایی در متن یا شعر تناسب دارد. 

 

← تمرین برای ایهام و ایهام تناسب

در ادامه برای آنکه تسلط تان را در فهم آرایه‌های ایهام و ایهام تناسب بسنجید، پیشنهاد می‌کنیم تمرین‌های زیر را انجام دهید. پاسخ تمرینات را هم گذاشته‌ایم تا با فراغ بال روی انجام‌شان تمرکز کنید.

 

1 – در کدام گزینه ارایه‌ ایهام به کار رفته است؟

الف

گر بگویم که مرا با تو سرو کاری نیست

در و دیوار گواهی بدهد کاری هست

ب

بد نامی حیات، دو روزی نبود پیش

آن هم کلیم با تو بگویم چه سان گذشت

ج

به خوابگاه عدم گر هزار سال بخسبم

به خواب عافیت آنگه به بوی موی تو باشم

د

عطا از خلق چون جویی، گر او را مال ده گویی؟

به سوی عیب، چون پویی که او را غیب دان ببینی؟

 

2 – در بیت زیر کدام کلمه ایهام دارد؟

دوشم نخفت دیده به بالین دل، ولی

مسکین دل به زحمت مردم رضا نبود

الف) بالین           ب) مسکین            ج) دوش              د) مردم

 

3 – کدام واژه در بیت زیر ایهام دارد؟

ای دمت عیسی! دم از دوری مزن

من غلام آن‌که دوراندیش نیست

 

4 –  در بیت زیر کدام واژه‌ها آرایه ایهام دارند؟

چشم چپ خویشتن برآرم

تا روی نبیندت به جز راست

 

5 – در جمله‌ زیر کدام آرایه به کار رفته است؟

یک روز که خسرو زنگ قرآن، در شهناز شوری به پا کرده بود.

 

6 – ایهام و ایهام تناسب را در بیت زیر مشخص کنید.

راز عشقش که پس چزده دل هست نهان

با دف و چنگ، عیان بر سر بازار کنیم

 

7 – کدام آرایه در بیت زیر به کار رفته است؟

نبینم بر بساط خوبی‌ات، خوش آن عاشق

که شطرنج محبت با رخ خوب تو می‌بازد

 

8 – در بیت زیر کدام کلمه ایهام تناسب دارد؟

باز در چنگال شهباز غمت مرغ دلم

آن چنان است که در چنگ همایی مگسی

الف) چنگال           ب) باز                 ج)مرغ                  د) مگس

 

9 – ایهام را در بیت زیر پیدا کنید.

چون عقده‌ای به بغض فرو بود حرف عشق

این عقده تا میشه سرِ وا شدن نداشت

 

10 – کدام کلمه در بیت زیر ایهام تناسب دارد؟

یکی را حکایت کنند ازملوک

که بیماری رشته کردش چو دوک

 

← پاسخ تمرینات

1- گزینه ج، بو = معانی رایحه و شمیم و امید و آرزو.

2- گزینه د، مردم = معانی خلق خدا، افراد و مردمک چشم.

3- دوراندیش = معانی عاقبت اندیش و آن‌ کس که به دوری می اندیشد.

4- چپ =  معانی سمت چپ و دوبین.     

   راست = معانی سمت راست و راست و درست.

5- ایهام تناسب، شور= معانی شور و هیجان و یکی از دستگاه‌های موسیقی که با واژه‌ «شهناز» تناسب  دارد. 

6- ایهام تناسب، پرده = معانی پوشش، حجاب و پرده‌ موسیقی.

    ایهام، چنگ = معانی ساز موسیقی و پنجه‌ دست.

7- ایهام تناسب، رخ =  معانی چهره صورت و مهره قلعه در شطرنج.

8- گزینه دو، باز= معانی دوباره و نوعی پرنده شکاری. 

9- عقده = معانی گرفتگی روحی و گره.

10- رشته = معانی نوعی بیماری رشته یا نخ که با دوک تناسب دارد.

 

← در پایان

در این مقاله آرایه ایهام و ایهام تناسب را با مثال های متنوع، واکاوی کردیم. اما به سبب اهمیت آرایه های ادبی در دروس  دوره متوسطه، پیشنهاد ما این است که سایر مقالات مرتبط با آنها، از جمله مقالات زیر را هم مطالعه کنید:

• ↵ معرفی آرایه های ادبی
• ↵ تشبیه چیست
• ↵ مجاز چیست
• ↵ کنایه چیست
• ↵ استعاره چیست
• ↵ تشخیص چیست