← آرایه های ادبی چیست؟
آرایه های ادبی یا صناعات ادبی مجموعهای از روش‌های نغز و هنرمندانه هستند که زیبایی و اثر بخشی کلام را از نظر لفظی و معنایی افزایش داده و سبب نفوذ کلام در دل مخاطب می‌شوند.
نویسندگان و شاعران در دوره‌های پیشین از خواجه عبدالله انصاری، ناصرخسرو و خاقانی گرفته تا سعدی و حافظ و دیگر شعرا در دوره معاصر از فروغ و سهراب تا دولت آبادی و قیصر امین پور و شفیعی کدکنی، در شعرها و نوشته‌های خود از آرایههای ادبی به عنوان ابزاری برای جلوه بخشیدن و اثر گذارتر بودن نوشته‌هایشان استفاده کردند.
← آرایه چیست؟
آرایه از مصدر آراستن به معنی زینت دادن و آرایش کردن گرفته شده است. در واقع می‌توان گفت آرایه ابزاری است که وظیفه‌اش خوش نما و خوش منظر کردن جمله است.
از این رو در این مقاله به معرفی آرایههای ادبی و انواع آن، همراه با مثال پرداختیم.
← آنچه در این مقاله می‌خوانید:
← انواع آرایههای ادبی
آرایههای ادبی را از نظر اینکه به زیبایی‌های لفظی کلام بیافزایند یا به زیبایی‌های معنایی ، به دو دسته تقسیم می‌کنند:
- آرایه های ادبی لفظی
- آرایههای ادبی معنوی
← آرایههای ادبی لفظی
آرایه‌هایی که نوع واژه از معنی واژه مهمتر است. صدا و آوای واژه‌ها اهمیت دارند. چرا که شعر و نثر را با یک موسیقی درونی همراه می‌کنند و سبب آهنگین شدن آنها می‌شوند. کلمات هم وزن، هم جنس و یا کلماتی که در یک واج اختلاف دارند از این دست می باشند.
مهمترین آرایههای لفظی
هستند که در این بخش به معرفی آنها می‌پردازیم.
← آرایه ادبی واج‌آرایی
وقتی شاعر یا نویسنده یک حرف صامت یا مصوت را آنقدر تکرار کرده که سبب شده شعر یا عبارت آهنگین شود، آرایه‌ی «واج آرایی» یا «نغمه حروف» را به کار برده است.
به این بیت حافظ نگاه کنید:
زلف او دام است و خالش دانه‌ی آن دام و من
بر امید دانه‌ای افتاده‌ام بر دام دوست
← آرایه ادبی سجع
سجع در لغت به معنای آواز کبوتر است و در اصطلاح ادبی آوردن کلمه‌های هم قافیه در پایان جمله‌های نثر است که در وزن، یا حرف آخر و یا هر دو (وزن و حرف اخر) یکی باشند. در واقع می‌توانیم بگوییم سجع در نثر مانند قافیه در شعر است.
نثر زیر نمونه ای از کاربرد آرایه سجع از خواجه عبد الله انصاری است:
«عشق آدمی خوار است. نه نام دارد و نه ننگ. نه صلح دارد و نه جنگ.»
← آرایه ادبی جناس
جناس، آوردن کلمه‌هایی در شعر یا نثر است که گاهی کاملا شبیه به هم هستند اما معنی‌شان متفاوت است، گاهی هم در یک حرف یا حرکت با هم اختلاف دارند.
به این بیت از فروغی بسطامی توجه کنید:
شب شد ز تار طره تو روز روشنم
روزی به دیدن شب تارم نیامدی
← آرایه ادبی تکرار
تکرار، آن است که کلمه‌ای را چند بار در شعر یا نثر بیاورند به طوری که آن را خوش آهنگ‌تر کند و سبب اثرگذاری بیشتری شود.
به این بیت گوش نواز و آهنگین از مولانا نگاه کنید:
هم نظری هم خبری هم قمران را قمری
هم شکر اندر شکر اندر شکر اندر شکری
← آرایه ادبی تصدیر
تصدیر زیر مجموعه‌ی آرایه تکرار است. اگر واژه‌ای در اول و آخر یک بیت تکرار شود، به آن آرایه تصدیر می‌گویند.
در بیت حافظ آرایه تصدیر داریم:
آدمی در عالم خاکی نمی‌آید به دست
عالمی دیگر بباید ساخت و ز نو آدمی
← آرایه ادبی ترصیع
ترصیع در لغت به معنای «جواهر نشان کردن» است. اگر کلمات دو مصراع یا دو جمله دو به دو مانند هم تکرار شوند و یا بین‌شان سجع متوازی برقرار شود می‌گوییم آرایه‌ی ترصیع وجود دارد.
به این مثال از جامی نگاه کنید:
هم حرکاتش متناسب به هم
هم خطواتش متقارب به هم
← آرایه ادبی موازنه
موازنه روبروی هم قرار گرفتن سجع‌های متوازی یا متوازن در دو یا چند جمله یا مصراع است که سبب ایجاد هماهنگی بین آنها می‌شود.
در این بیت موازنه به کار رفته است:
چراغ ار چه رفیع خاک پایت
عقل ار چه بزرگ طفل راهت
← آرایه ادبی قلب
هرگاه شاعر یا نویسنده کلمات و ترکیباتی را در بخشی از یک بیت یا عبارت بیاورد و در بخش دیگرِ همان بیت یا عبارت جای آن ترکیبات یا کلمه‌ها را عوض کند، آرایه‌ی عکس ساخته می‌شود.
این بیت از مولانا آرایه عکس دارد:
تن ز جان و جان ز تن مستور نیست
لیک کس را دید جان دستور نیست
← آرایه های ادبی معنوی
آرایههای ادبی معنوی آرایه‌هایی هستند که از تناسب‌های معنایی بین واژه‌ها بوجود می‌آیند. در واقع می‌توانیم بگوییم در این نوع آرایه‌ها شکل ظاهری کلمه باعث هنرمندانه شدن کلام نشده بلکه تناسبی که بین معنای کلمات وجود دارد دلیل این زیبایی و هنرمندی است.
به عبارتی در آرایههای ادبی معنوی آنچه اهمیت دارد ارتباط معنایی کلمات با یکدیگر است، گاهی نیاز است برای دلنشین شدن نوشته و نفوذ به دل مخاطب، شاعر یا نویسنده از روش غیر مستقیم برای گفتن آنچه در ذهنش می‌گذرد استفاده کند، این غیر مستقیم گویی زمینه‌ساز بوجود آمدن یک سری از آرایه‌ها می‌شود که به آنها آرایههای ادبی معنوی می‌گویند.
مهمترین آرایههای ادبی معنوی شامل 18 مورد زیر هستن:
- تشبیه
- استعاره
- مجاز
- کنایه
- تشخیص
- مراعات النظیر
- تضاد
- متناقض نما
- تلمیح
- تضمین
- ایهام
- ایهام تناسب
- حس‌آمیزی
- حسن تعلیل
- اغراق
- اسلوب معادله
- لف و نش
- و نماد
← آرایه تشبیه
تشبیه در لغت به معنی « چیزی را به چیز دیگر مانند کردن» است. و در اصطلاح ادبی مانند کردن کسی یا چیزی به دلیل داشتن صفتی به کسی یا چیز دیگر بوسیله‌ی ادات تشبیه است.
ایام گل چو عمر به رفتن شتاب کرد
ساقی به دور باده گلگون شتاب کن
- مشبه: ایام گل – باده
- مشبه به: عمر – گل ( گلگون)
- ادات تشبیه: چو – گون
- وجه شبه: رفتن – سرخی ( مستتر است)
- نکته: در مقاله تشبیه چیست. این آرایه را کامل یاد بگیرید.
← آرایه استعاره
استعاره در لغت به معنای «به عاریت گرفتن» یا «قرض گرفتن» است و در اصطلاح ادبی به کار رفتن واژه‌ای به جای واژه دیگر به دلیل شباهت به آن است.
امشب از آسمان دیده تو
روی شعرم ستاره می‌بارد
استعاره از «قطره‌های اشک»
نکته: با توجه به اهمیت این آرایه، مقالات استعاره چیست و تشحیص چیست را حتما مطالعه کنید.
← آرایه تشخیص
نسبت دادن حالات و رفتار انسان به غیر انسان را تشخیص می‌گویند. برخی نام‌های دیگری مثل انسان‌نگاری یا جاندار پنداری هم به آن داده‌اند.
مثالی از مولانا:
بسوز ای دل! که تا خامی نیاید بوی دل از تو
کجا دیدی که بی آتش، کسی را بوی عود آمد
← آرایه مجاز
مجاز در لغت به معنای غیر واقعی است و در اصطلاح آرایه های ادبی، آرایه مجاز به آرایه‌ای گفته می‌شود که معنای کلمه در معنای غیرحقیقی آن به کار رفته باشد. به شرط وجود علاقه و قرینه.
علاقه و قرینه نشانه هایی هستند که ذهن ما را از معنای واقعی کلمه دور می کنند و به سمت معنای مجازی یا غیر واقعی آن هدایت می‌کنند.
به این بیت از نظامی گنجوی توجه کنید:
به یاران گفت کز خاکی و آبی
ندیدم کس بدین حاضر جوابی
- مجاز از انسان
نکته: در این مقاله از مجاز بیشتر بخوانید: آرایه مجاز چیست.
← آرایه کنایه
کنایه در لغت به معنی پوشیده سخن گفتن است. در اصطلاح ادبی هم به کار بردن یک ترکیب یا عبارت که دو معنی دارد. یکی نزدیک به ذهن و دیگری دور از ذهن است و منظور نویسنده یا شاعر هم همان معنی دور است.
در بیت زیر از سعدی آرایه کنایه به کار رفته است:
گرم باز آمدی محبوب سیم اندام سنگین دل
گل از خارم برآوردی و خار از پا و پا از گِل
- کنایه از بی رحم و نامهربان
- استعاره از رفع مشکل و ناراحتی
← آرایه ادبی مراعات النظیر (تناسب)
مراعات النظیر یا تناسب آرایه‌ای است که در مصرع یا بیت یا عبارت کلمه‌هایی را بیاورند که بین آنها تناسب و ارتباط وجود داشته باشد. این تناسب و ارتباط گاهی از نظر زمان، مکان، و گاهی از نظر جنس، همراهی و … است.
به این بیت از قیصر امین پور نگاه کنید:
بی تو می‌گویند تعطیل است کار عشق بازی
عشق اما کی خبر از شنبه و آدینه دارد
← آرایه ادبی تضاد (طباق)
در لغت به معنای دو چیز را در مقابل یکدیگر قرار دادن است. از اسامی دیگر آن می‌توان طباق، مطابقه، تکافو و تطبیق را هم نام ببریم. در اصطلاح ادبی هم به کار بردن دو یا چند واژه با معنی و مفهوم مخالف در یک بیت یا عبارت را تضاد یا طِباق می‌گویند.
در این بیت از حافظ آرایه تضاد را به وضوح می‌بینیم:
جلوه بخت تو دل می‌برد از شاه و گدا
چشم بد دور که هم جامی و هم جانانی
← آرایه ادبی متناقض نما (پارادوکس)
آرایه متناقض نما یکی دیگر از آرایههای ادبی معنوی است. آوردن دو چیز متضاد همزمان با هم، در بیت یا عبارت به طوری که وجود یکی دیگری را نقض کند متناقض‌نما یا پارادوکس نامیده می‌شود.
یکی از نمونه‌های پارادوکس بیت زیر از سعدی است که شاید به گوش‌تان آشنا باشد:
هرگز وجود حاضر غایب شنیده‌ای
من در میان جمع و دلم جای دیگر است
← آرایه ادبی تلمیح
تلمیح در لغت به معنای «به گوشه چشم نگریستن» یا اشاره کردن با چشم است. در اصطلاح ادبی هم اگر شاعر یا نویسنده در نوشته خود به آیه، حدیث، واقعه‌ی تاریخی یا اسطوره‌ای و یا بخشی از یک داستان تاریخی اشاره کند، از آرایه تلمیح استفاده کرده است.
بیت زیر از فریدن مشیری نمونه ای از آرایه‌ی تلمیح است.
تو را من زهر شیرین خوانم ای عشق
که نامی بهتر از اینت ندانم
← آرایه ادبی تضمین
هر گاه نویسنده یا شاعر آیه، حدیث، مصراع یا بیتی را عینا در نوشته یا شعر خود بگنجاند در واقع از آرایه تضمین استفاده کرده است. در تضمین گاهی نام شاعر یا نویسنده را ذکر می‌کنند و گاهی هم آنقدر سخن او معروف است که نیازی نیست به اسم او اشاره کنند. معمولا عبارت تضمین شده را بین دو گیومه قرار می‌دهند.
شهریار بیت دوم را از حافظ تضمین کرده است:
چه زنم چو نای هر دم زنوای شوق او دم
که لسان الغیب خوش تر بنوازد این نوا را
همه شب در این امیدم که نسیم صبحگاهی
به پیام آشنایی بنوازد آشنا را
← آرایه ایهام
ایهام در لغت به معنای به گمان افکندن دیگران است. در ادبیات فارسی، توریه هم به آن می‌گویند. به معنای « پوشاندن» در ادبیات عرب هم با نام‌های ایهام، توریه، توجیه، تخیّل و مغالطه نامیده شده است.
آرایه ایهام در اصطلاح ادبی آوردن واژه یا عبارتی با حداقل دو معنی است یک معنی نزدیک که معمولا مورد نظر نیست و دیگری معنی دور که مقصود شاعر یا نویسنده است. در هر صورت هر دو معنی پذیرفتنی هستند.
در بیت زیر «بو» ایهام دارد، یکی به معنای امید و آرزو و دومی به معنای رایحه و شمیم
من به بوی توام ای دوست هواخواه بهار
کز نسیمش به دماغم همه بوی تو رسد
← آرایه ادبی ایهام تناسب
می توان گفت آرایه ایهام تناسب، ترکیبی از آرایه ایهام و آرایه تناسب یا مراعات النظیر است.
در این آرایه واژه‌ای با حداقل دو معنی در شعر یا نثر به کار می‌رود که یک معنی آن قابل قبول است و معنی دیگرش که مورد نظر نیست با واژه یا واژه‌های دیگر تناسب یا مراعات النظیر دارد.
به این مثال توجه کنید:
زهره سازی خوش نمی‌سازد مگر عودش بسوخت
کس ندارد ذوق مستی می‌گساران را چه شد
← آرایه ادبی حس آمیزی
حس آمیزی در آرایههای ادبی، ترکیب حواس پنجگانه با یکدیگر یا آمیختن حواس ظاهری با موضوعات غیرحسی است.
سهراب سپهری در« روشنی را بچشیم» آرایه حس‌آمیزی را به کار برده است.
← آرایه ادبی حسن تعلیل
حسن تعلیل در لغت به معنی « دلیل نیکو آوردن» است. و در اصطلاح آرایههای ادبی آوردن دلیل غیرواقعی و در عین حال شاعرانه برای یک موضوع است.
قآنی در بیت زیر دلیل باریدن باران را حیا کردن ابر از لطافت روی معشوق آورده است، در حالی که علت واقعی بارش باران عوامل طبیعی است.
باران همه بر جای عرق می‌چکد از ابر
پیداست که از روی لطیف تو حیا کرد
← آرایه اسلوب معادله
در اسلوب معادله، دو مصراع شعر را به گونه ای می‌آورند که مصرع دوم در حکم مثال و مصداقی برای مصراع اول باشد. در این حالت می‌توان بین دو قسمت علامت مساوی گذاشت یا جای دو مصرع را عوض کرد. در واقع در اسلوب معادله، هر قسمت باید معنی مستقل داشته باشد و بین دو قسمت نباید حرف ربط وابسته‌ساز مثل « که، اگر، زیرا و…» وجود داشته باشد.
این بیت صائب تبریزی نمونه‌ای از اسلوب معادله است:
فکر شنبه تلخ دارد جمعه اطفال را
عشرت امروز بی اندیشه فردا خوش است
← آرایه ادبی اغراق
اغراق در لغت به معنی «سخت کشیدن کمان» است. فرهنگ فارسی عمید نیز اغراق را زیاده روی کردن در توصیف کسی یا چیزی معنا کرده است. در اصلاح ادبی وقتی صفتی را به کسی یا چیزی بیش از حد معمول نسبت دهیم یا کاری که در واقعیت محال است را ممکن و شدنی جلوه دهیم، از آرایه اغراق استفاده کرده‌ایم.
بیت زیر نمونه‌ای از اغراق در شاهنامه فردوسی است:
شود کوه آهن چو دریای آب
اگر بشنود نام افراسیاب
← آرایه لف و نشر
«لف» در لغت به معنی پیچیدن و «نشر» به معنی « باز کردن و گشودن» است. در اصطلاح ادبی آوردن کلماتی در یک بخش از کلام و سپس آوردن معنی آنها یا توضیحی درباره آنها در بخش دیگر.
خور و خواب و خشم و شهوت
شغب است و جهل و ظلمت
← آرایه ادبی نماد
اگر یک واژه، علاوه بر معنی اصلی خود، نشانه و مظهر معنای دیگری قرار بگیرد نماد نامیده می‌شود.
«پروانه» در بیت زیر نماد عاشق حقیقی است:
ای مرغ سحر عشق ز پروانه بیاموز
کان سوخته را جان شد و آواز نیامد
← جمع بندی
در این مقاله ابتدا آرایه های ادبی را تعریف کردیم و سپس انواع آرایههای ادبی لفظی و آرایههای ادبی معنوی را مورد بررسی قرار دادیم. هدف ما صرفا آشنایی با انواع آرایه های ادبی بود. برای آشنایی بیشتر با جزئیات هر کدام از آرایه‌ها پیشنهاد می‌کنیم به سراغ مقاله مربوطه رفته تا در جریان توضیحات کامل آنها قرار بگیرید.
19 پاسخ
سلام، من ارایه ترصیع رو متوجه نشدم ای کاش چندتا مثال دیگر هم می‌زدین وای باز هم تشکر
سلام
حتمن نمونه‌های بیشتر اضافه خواهیم کرد.
ممنون از مقاله خوبتون
درود.
ممنون از حسن نظرتون.
ممنون بابت این جمع بندی عالی
خسته نباشید🌹
سلامت باشید زکیه خانم گرامی.
ممنون بزرگوار خیلی جامع و مفید
چرخ ار چه رفیع خاک پایت درست است سپاس
خیلی خوبه
خیلی واضح توضیح داده بودین ممنون
عالی شب امتحان میخوانم بیست میشم
درود
زنده باد. براتون آرزوی موفقیت داریم.
عالی برا شب امتحان
پرفکت
سلام خوب بود ولی ای کاش مختصر تر می گفتین
درود جناب جمالی
هر آرایه دنیای خاص خودش رو داره و بررسی زیادی می‌طلبه. به همین دلیل متن گسترش پیدا کرده.
عالی بود!!
عالی