آرایه ادبی جناس یکی از صنایع ادبی کاربردی در نثر و شعر پارسی است. در این مقاله در مورد مفهوم جناس، کاربرد و انواع آن، به‌خصوص جناس تام و جناس ناقص صحبت می‌کنیم. هم‌چنین سعی کرده‌ایم دسته‌بندی کاملی از این آرایه ارائه دهیم. به همین دلیل دو دسته‌بندی مجزا در متن وجود دارد، یکی مختص دانش‌آموزان و دیگری برای دانشجویان و کسانی که می‌خواهند اطلاعات جامع‌تری به دست بیاورند. بنابراین اگر برخی موارد فراتر از مباحث مورد نیاز شماست، می‌توانید از آن‌ها عبور کنید. در پایان هم با چند تمرین و مقایسه‌ی پاسخ‌ها می‌توانید میزان یادگیری‌تان را محک بزنید.

تعریف کلمه‌ی جناس

جناس در زبان عربی به معنی هم‌جنس‌بودن و همسانی است. در بعضی موارد از کلمه‌ی تجنیس هم برای این آرایه استفاده می‌شود.

آرایه ادبی جناس چیست؟

آرایه ادبی جناس یعنی آوردن دو کلمه یا کلماتی که در ظاهر شبیه هم هستند،  اما معنای آن‌ها با هم فرق دارد. این کلمات می‌توانند کاملن شبیه هم باشند (جناس تام)، یا در یک حرف با هم اختلاف داشته باشند (جناس ناقص). به این دو کلمه یا کلمات شبیه به هم ارکان جناس می‌گویند.

برای مثال:

روان (جاری) و روان (روح).  این دو واژه در ظاهر کاملن شبیه به هم هستند اما معنای متفاوت دارند.

یا

سیر (در گروه سبزیجات) و سیر (متضاد گرسنه) دارای آرایه‌ی جناس هستند.

در بیت زیر:

تو حاصل نکردی به کوشش بهشت     خدا در تو خوی بهشتی بهشت \(سعدی )

بهشت در مصرع اول: جنت، فردوس

بهشت در مصرع دوم: قرار داد، گذاشت 

یا بیت زیر:

عشق شوری در نهاد ما نهاد       جان ما در بوته‌ی سودا نهاد (مولانا)

نهاد اول: وجود

نهاد دوم: ایجاد کرد

آنچه از آرایه ادبی جناس در مدرسه یاد می‌گیرید

انواع آرایه ادبی جناس

جناس تام و جناس ناقص.

جناس تام (همسان):

آوردن دو کلمه که ظاهرشان دقیقا مثل هم باشد، اما معنایشان فرق داشته باشد.                     

جناس ناقص (ناهمسان):                    

اختلافی: تفاوت کلمات در یک واج.

افزایشی: تفاوت کلمات در تعداد حروف.        

حرکتی: تفاوت کلمات در یک حرکت (مصوت کوتاه)

تعریف جناس تام

تام در عربی به معنی کامل و تمام است. جناس تام در ادبیات به معنی آوردن دو واژه است که از لحاظ شکل ظاهری و تلفظ کاملن شبیه هم هستند اما از لحاظ معنا با هم فرق می‌کنند.

برگ سفر ساز و زاد ره برگیر       که عاقبت برود، هر که او ز مادر زاد (خواجوی کرمانی)

زاد در مصرع اول: توشه

زاد در مصرع دوم: به دنیا آمدن

دو کلمه‌ی زاد که در شعر مشخص شده‌اند در شکل ظاهری و تلفظ شبیه هم هستند. اما معنای هر کدام متفاوت است.

صد هزاران گل شکفت و بانگ مرغی برنخاست   عندلیبان را چه پیش آمد، هزاران را چه شد (حافظ)

هزاران در مصرع اول: عدد هزار  

هزاران در مصرع دوم: به معنی بلبل‌ها

تعریف جناس ناقص

ناقص در لغت یعنی ناتمام یا نارسا. در جناس ناقص دو کلمه با این که شبیه هم هستند، اما  تفاوت‌هایی با هم دارند. این تفاوت می‌تواند در نوع، تعداد، ترتیب یا شکل حروف باشد. بر اساس این تفاوت‌ها انواع مختلفی از جناس ناقص داریم.

جناس ناقص اختلافی:

ناهمسانی واژه‌ها در یک واج را جناس ناقص اختلافی می‌گویند. مثلا: شیر و پیر، شیر و شیب، یاد و یار

دینار نمی‌خواهم، من عاشق دیدارم   اغیار نمی‌جویم، من شیفته‌ی یارم (قاسم انوار)

دینار و دیدار تنها در یک حرف با هم اختلاف دارند.

جناس ناقص حرکتی:

ناهمسانی واژه‌ها در حرکت (مصوت کوتاه).

مثل: مُهر و مِهر

مکن تا توانی دل خلق ریش     وگر می‌کُنی، می‌کَنی بیخ خویش(سعدی)

می‌کُنی و می‌کَنی، فقط در حروف ُ و َ تفاوت دارند.

جناس ناقص افزایشی:

اگر یکی از دو کلمه فقط یک حرف از دیگری بیشتر داشته باشد، جناس ناقص افزایشی است.

گر تو به مدارا کنی آهنگ بیابی     بهتر بسی از ملکت دارا به مدارا

مدارا یک حرف از دارا بیشتر دارد.

آنچه از آرایه ادبی جناس که در مقاطع بالاتر یاد می‌گیرید

جناس همسان (تام):

جناس لفظ، جناس مرکب (زیرشاخه‌ها: لفظ، خط، اشتقاق)

جناس ناقص:

اختلافی، افزایشی (زاید)، حرکتی

جناس اشتقاق: ریشه، پسوند

جناس قلب (عکس): جناس قلب بعض، جناس قلب کل

جناس مکرّر یا پی در پی

جناس مشوش

جناس در کلام

جناس لفظ (از انواع جناس تام):

جناس لفظ یکی از انواع جناس تام یا همسان است. در این نوع جناس دو کلمه در تلفظ شبیه هم هستند، اما شکل نوشتار و معنی آن‌ها با هم متفاوت است.

برای مثال در کلمات: خوار و خار، خطا و ختا، عاجل و آجل؛ تلفظ هر دو کلمه شبیه به هم اما شکل نوشتاری و معنایشان متفاوت است.

 نویسنده را گر ستون عمل     بیفتد، نیفتد طناب اَمل (بوستان سعدی )

عمل و امل تلفط یکسان اما شکل نوشتاری و معنای متفاوت دارند.

عمل: کار کردن

امل: آرزو

این قباله‌ی فلان زمین است و فلان چیز را فلان، ضمین (گلستان سعدی)

زمین و ضمین هر دو در تلفظ شبیه، اما در شکل نوشتاری و معنی متفاوت هستند.

زمین: خاک

ضمین: ضمانت‌کننده

بسیاری از ادبا، جناس لفظ را همان جناس تام می‌دانند، زیرا به نظر آن‌ها آرایه ادبی جناس و بقیه‌ی آرایه‌های ادبی مربوط به شنیده‌هاست پس وقتی دو کلمه از لحاظ تلفظ شبیه هم هستند، تفاوت شکل نوشتاری آن‌ها اهمیت چندانی ندارد.

جناس مرکب‌ (از انواع جناس تام):

جناس مرکب هم نوعی جناس تام است. در این نوع جنس یکی از کلمات اسم (ساده) و دیگری گروه کلمات است (مرکب) یعنی حداقل از دو کلمه تشکیل شده است.

جناس مرکب بر چند نوع است: مقرون، مرفو، مفروق و ملفق

در کلمات: پروانه و پروا، نه

جز اول یک اسم و جز دیگر گروه کلمات است، متشکل از : پروا (ترسیدن) و نه (نفی)

در کلمات: نسیم و نه‌ سیم

نسیم اول یک اسم به معنی باد ملایم و دیگری گروه کلمات متشکل از: نه (نفی) و سیم ( نقره)

قربان وفاتم به وفاتم قدمی نه         تا، بوت مگر بشنوم از روزن تابوت (عباس صبوحی)

تابوت اول یک اسم ساده به معنی صندوق حمل جنازه و تا، بوت متشکل از دو کلمه تا و بوت به معنی: تا بویت را

جناس مرکب مقرون:

در این نوع جناس با وجود اینکه دو رکن جناس از لحاظ ساده و مرکب بودن با هم تفاوت دارند (یعنی یکی اسم ساده و دیگری مرکب) اما شکل ظاهری آن‌ها شبیه هم است. به یاد داشته باشید که در این نوع جناس مانند تمامی موارد جناس، معنا تفاوت دارد.

دو کلمه‌ی سلامت (به معنی عافیت، اسم ساده) و سلامت (به معنی سلام بر تو، مرکب) از لحاظ ساده و مرکب بودن با هم فرق دارند اما شکل ظاهری آن‌ها (همچنین معنای آن‌ها) با هم فرق دارد.

هر خم از جعد پریشان تو زندان دلی‌ست     تو نگویی که اسیران کمند تو کمند  (سعدی)

کمند اول (به معنی گیسو، اسم ساده) و کمند دوم (به معنی «کم هستند» و مرکب است) اما علیرغم تفاوت معنی و دستوری، شکل ظاهری‌شان یکسان است.

جناس مرکب مفروق:

جناس مرکبی که در آن دو کلمه، هم از لحاظ ساده و مرکب‌بودن و هم از لحاظ شکل ظاهری با هم فرق دارند.

شاهان زمانه خصم بر دار کشند     وآن نرگس بیدار تو بی‌دار کشند (سعدی)

بیدار اول اسم ساده و به معنی ناخفته است و بی‌دار دوم به معنی بدون دار و یک کلمه‌ی مرکب است. در اینجا هم از لحاظ ساده و مرکب‌بودن و هم شکل ظاهری بین دو کلمه تفاوت وجود دارد.

جناس مرکب مرفو:

یکی از انواع جناس مرکب است که در آن یکی از کلمات، اسم ساده و دیگری ترکیبی از یک اسم به اضافه‌ی یک حرف پیش از آن است.

چاره‌ی ما ساز که بی یاوریم    گر تو برانی به که روی آوریم

یاوریم: اسم ساده (بدون در نظر گرفتن شناسه)

..ی آوریم: ترکیبی از اسم و یک حرف از کلمه‌ی پیشین است.

جناس مرکب ملفق:

در این نوع جناس هر دو رکن جناس، مرکب هستند.

چون نای بی‌نوایم از نای بی‌نوا         شادی ندید هیچ‌کس از این نای بی‌نوا  (مسعود سعد سلمان)

هر دو بی‌نوا کلمه‌ی مرکب هستند اما بی‌نوای اول به معنی مفلوک و فقیرانه و بی‌نوای دوم به معنی بی‌ساز و آهنگ است.

لازم به ذکر است که نای اول به معنی زندانی است که مسعود سعد سلمان در آن گرفتار بود به معنی «زندان نای» و نای مصرع دوم به معنی «نی» است.

تعریف آرایه جناس ناقص اختلافی

جناس مضارع:

جناس اختلافی یعنی ارکان جناس با هم در یک حرف اختلاف داشته باشند. حالا اگر این دو حرف شکل تلفظ مشابه هم داشته باشند یعنی محل تلفظ‌شان نزدیک به هم باشد و به اصطلاح قریب‌المخرج باشند، جناس مضارع داریم.

مثلا: حروف «ن، د و ت» که محل تلفظ‌شان نزدیک به هم است. همینطور در مورد حروف «خ و غ».

علمی که ز ذوق شرع خالی‌ست    حالی سبب سیاه حالی‌ست (سنایی)

«خ و ح» دو حرف قریب‌المخرج هستند، یعنی محل تلفظ نزدیک به هم دارند. دو کلمه‌ی «حالی» و «خالی» تنها در دو صامت آغازین‌شان متفاوت هستند و البته معنایی متفاوت هم دارند.  

جناس لاحق:

جناس لاحق یعنی دو رکن جناس کاملن شبیه هم هستند و فقط در یک حرف صامت با هم تفاوت دارند. این دو حرف صامت برخلاف جناس مضارع تلفظ شبیه به هم ندارند.

مثل: «س و م»

مگذران روز سلامت به ملامت حافظ    چه توقع ز جهان گذران می‌داری (حافظ)

سلامت: روز ایمنی، روز خوشی

ملامت: سرزنش

دو کلمه‌ی سلامت و ملامت از لحاظ تعداد حروف و نوع حروف مشابه هم هستند. تنها در صامت‌های آغازین‌شان فرق دارند. این دو حرف تلفظ‌شان شبیه به هم نیست و به اصطلاح قریب‌المخرج نیستند.

جناس لفظ:

بسیاری از ادبا جناس لفظ را زیر مجموعه‌ی جناس تام و برخی آن را جزو جناس ناقص می‌دانند. برای توجه به تمام دسته‌بندی‌ها جناس لفظ را در این بخش هم گنجانده‌ایم.

جناس لفظ آن است که دو کلمه شکل متفاوت و تلفظ یکسان داشته باشند (البته در معنی هم متفاوت باشند. مانند سایر انواع جناس)

فراموش نکنیم استدلال کسانی که جناس لفظ را نوعی جناس تام می‌دانند این است که در صور خیال، آهنگ و بعد شنیداری واژگان مهم است نه نوشتار آن‌ها.

نه مرا طاقت غربت، نه تو را خاطر قربت (سعدی)  

غربت: دوری

قربت: نزدیک هم بودن

دو واژه‌ی غربت و قربت، تلفط یکسان و نوشتاری متفاوت دارند.

جناس خط:

جناس خط یعنی: ارکان جناس کاملن شبیه هم باشند و تنها در یک حرف که از لحاظ نقطه‌گذاری با هم فرق دارند متفاوت باشند. مثل: شیر و سیر، نار و یار، غار و عار، درشت و درست.

سال‌ها دخمه‌ی خود ظلمت زندان کردم    تا دری رخنه به میخانه‌ی رندان کردم (شهریار)

رندان و زندان تنها در یک حرف با هم تفاوت دارند. حروفی که در نقطه‌گذاری متفاوت هستند.

جناس اشتقاق (مصوت بلند):

در این نوع جناس ارکان جناس در یک مصوت بلند با همدیگر اختلاف دارند. نوع دیگری از جناس اشتقاق داریم که معروف به جناس پسوند و ریشه است که با این نوع جناس تفاوت دارد. این جناس دسته‌بندی مجزایی می‌سازد. این نوع جناس موسیقیایی‌ترین نوع از جناس است.

مصوت‌های بلند مثل: او، آ، ای

مثلا در کلمات: یاری و یارا، ساز و سوز، بازار و بیزار

دل من هست از بازار، بیزار     قسم خواهی به دادار و به دیدار

بازار و بیزار، دادار و دیدار در یک مصوت بلند با هم اختلاف دارند.

بازار: دنیا، دیدار: روز قیامت، دادار: خداوند

جناس ناقص حرکتی (محرّف):

د رجناس ناقص حرکتی، ارکان جناس در یک حرکت مصوت کوتاه با هم تفاوت دارند.

مصوت کوتاه مثل: ( َ  ِ ُ )

گرچه سر عربده و جنگ داشت    تُنگ شکر در دهن تَنگ داشت

تُنگ و تَنگ تنها در یک حرکت کوتاه با هم اختلاف دارند.

جناس ناقص افزایشی:

در این نوع جناس تفاوت واژگان علاوه‌بر معنی، در تعداد حروف است. یعنی یکی از ارکان جناس یک حرف بیشتر دارد. بسته به اینکه این حرف اضافه در ابتدا، وسط یا انتهای واژه باشد، انواع مختلفی از جناس ناقص افزایشی ایجاد می‌شود: جناس مطرّف (مختلف الاول)، وسط (مختلف الوسط)، مذیّل (مختلف الاخر).

جناس مطرّف (مختلف الاول) :

در جناس مطرّف حرف اضافه به ابتدای یکی از دو رکن جناس اضافه می‌شود.

دلا ز رنج حسودان مرنج و واثق باش      که بد به خاطر امیدوار ما نرسد (سلمان ساوجی)

رنج و مرنج تنها در حرف «م» که در ابتدای واژه‌ی مرنج است با هم تفاوت دارند.

جناس وسط (مختلف الوسط):

روی در رویِ دوست کن بگذار      تا عدو پشت دست می‌خاید (گلستان)

دوست و دست تنها در حرف «و» که در کلمه‌ی دوست قرار گرفته متفاوت هستند.

جناس مذیّل (مختلف الاخر):

نیکی به جای یاران    فرصت شمار یارا

یاران و یارا در حرف «ن» که آخر واژه‌ی یاران قرار دارد با هم متفاوت اند.

آرایه جناس قلب و انواع آن

استفاده از کلماتی که حروف آن‌ها مقلوب یکدیگر هستند، جناس قلب می‌آفریند. در جناس قلب ارکان جناس علاوه‌ بر معنی در ترتیب حروف با هم اختلاف دارند.                                                                مثل کلمات: رقیب و قریب، رحیم و حریم، حافظ و حفاظ، بین و بنی.

جناس قلب بعض:

اگر در کلمات مقلوب، جابه‌جایی در بعضی حروف باشد، جناس قلب بعض داریم.

جنت رقمی ز رتبت اوست      تبّت اثری ز تربت اوست  

ترتیب حروف در دو واژه‌ی رتبت و تربت با هم تفاوت دارد. اما این تفاوت فقط در دو حرف ابتدایی است و به بقیه‌ی حروف کشیده نشده.

جناس قلب کل:

اگر در واژگان، مقلوب جابه‌جایی در همه‌ی حروف باشد، جناس قلب کل داریم. در این نوع جناس حروف در دو واژه،وارونه‌ی یکدیگر هستند.

شعر و عرش و شرع از هم خاستند    تا که عالم زین سه حرف آراستند (عطار)

در سه واژه‌ی شعر و عرش و شرع، حروف مقلوب یکدیگر هستند.

جناس قلب کامل یا مستوی:

در این شکل از آرایه ادبی جناس اگر همه‌ی عبارت‌های نثر یا نظم طوری باشد که اگر از اول تا به آخر یا برعکس، از آخر به اول بخوانیم یکسان تلفظ شود جناس قلب داریم.

این نوع قلب ارزش موسیقیایی ندارد، زیرا ذهن متوجه این حد از قلب واژگان نمی‌شود.

شو همره بلبل به لب هر مهوش

این مصرع اگر از آخر به اول خوانده شود، باز هم به همین ترتیب خوانده شده.

جناس قلب مجنّح:

در زبان عربی به معنی مرغ بال‌دار است. اگر دو واژه‌ی مقلوب، یکی در ابتدای شعر و دیگری در عروض قرار بگیرد، جناس قلب مجنح داریم.

حور بر یاد جمال تو روان بخشد روح

حور و روح مقلوب یکدیگر هستند. یکی در ابتدای مصرع و دیگری در انتهای آن آمده.

جناس قلب ملحق:

جناس قلب ملحق، شبیه قلب مجنح است. با این تفاوت که در اینجا بعضی از حروف واژگونه شده‌اند. یعنی جناس بعض داریم.

بحر خون شود از هر طرف     ز ابر تیغ همچو آبت، گاه حرب

در واژگان بحر و حرب جناس قلب بعض داریم که در ابتدا و انتهای بیت اتفاق می‌افتد.

جناس اشتقاق (ریشه و پسوند):

این نوع آرایه ادبی جناس اشتقاق با جناسی که قبلا در زیر مجموعه‌ی جناس ناقص اختلافی توضیح دادیم، فرق دارد. در مورد قبلی جناس اشتقاق، تفاوت ارکان جناس در یک مصوّت بلند بود. اما در این نوع جناس، واژگان هم‌خانواده هستند. یعنی از یک ریشه گرفته شده‌اند.

این نوع جناس بر دو نوع است: جناس ریشه و جناس پسوند

لب میالای به شعری که ندارد شوری       شاعری قدر تو داند که شعوری دارد

شعر و شعور مشتق هم هستند. حروف اصلی آن: ش- ع –ر

حال برویم سراغ انواع اشتقاق:

جناس پسوند: در این نوع جناس تفاوت واژه‌ها در یک پسوند است؛ این پسوند باید حداقل سه واک داشته باشد (واک: کوچکترین واحد زبانی)

مانند: گل و گلدان، کوه و کوهسار

در همه عالم وفاداری کجاست    غم به خروار است غمخواری کجاست (انوری)

غم و غم‌خوار مشتق هم هستند. خوار پسوند است برای غم.

نه من ز بی‌عملی در جهان ملولم و بس    ملامت علما هم ز علم بی‌عمل است

علما و علم از یک ریشه هستند و مشتق یکدیگر محسوب می‌شوند.

جناس مکرّر:

وقتی ارکان جناس در یک شعر یا عبارت بدون فاصله در کنار یکدیگر قرار بگیرند، می‌گوییم جناس مکرر داریم.

هست شکربار یاقوت تو ای عیار یار   نیست کس را نزد آن یاقوتِ شکربار، بار (امیر معزی)

عیار و یار دارای جناس افزایشی هستند و در کنار همدیگر قرار گرفته‌اند. همینطور بار و بار که دارای جناس تام هستند نیز، بی‌فاصله در کنار هم قرار دارند.

جناس مشوش:

اگر در بیتی از یک شعر یا در جمله‌ای بیش از یک نوع جناس داشته باشیم، می‌گوییم جناس مشوّش ایجاد شده.

جنس شما آدمیان کم بقاست    عشق بود باقی و باقی فناست (ایرج میرزا)

بقاست و فناست دارای جناس ناقص اختلافی، باقی و باقی دارای جناس تام است. باقی(نامیرا، ابدی) باقی (بقیه)

جناس در کلام:

در انواع مختلف آرایه ادبی جناس که تا اینجا بررسی شد، ارکان جناس کلمه بودند و تشخیص جناس در سطح کلمه بررسی می‌شد. نوع دیگری از جناس، جناس در کلام است که در آن ارکان جناس جمله یا یک مصرع از شعر را شامل می‌شود. به این ترتیب که در دو جمله تمام یا اکثر کلمات شبیه هم هستند و تفاوت در یک کلمه است. در این صورت وجه تشخیص معنی، تکیه و آهنگ کلام خواهد بود.

چون از او گشتی، همه چیز از تو گشت     چون از او گشتی، همه چیز از تو گشت(مولانا)

گشتی در بیت اول به معنی «به او پیوستی» است.

گشتی در بیت دوم «رویگردان شدی» معنا می‌شود.

در این دو مصرع تمام کلمات شبیه و در واژه‌ی گشت و گشت جناس داریم. فراموش نکنید در این نوع از جناس، به جای اینکه حروف یک واژه کاملا شبیه هم باشند و در یک حرف تفاوت وجود داشته باشد، کلمات یک جمله شبیه به هم بوده و تنها در یکی از آن‌ها تفاوت است، به همین دلیل آن را جناس در کلام می‌نامیم.

چگونه آرایه ادبی جناس را تشخیص بدهیم

قدم اول در تشخیص تمام آرایه‌ها مطالعه‌ی دقیق و بررسی چشمی است.

البته باید متن یا شعر کاملا درست و با تلفظ صحیح خوانده شود.

توجه به حرکت‌ها و تکیه‌ی کلمات بسیار مهم است.

می‌توانید متن صوتی اشعار را جست‌وجو کنید و تلفظ صحیح واژه‌ها را بشنوید. این کار باعث می‌شود به راحتی شباهت‌ها و تفاوت‌ها را به‌خصوص در انواع آرایه ادبی جناس درک کنید.

قدم بعدی تشخیص معنی کلمات است. به‌ویژه در جناس تام که شکل نوشتاری و ادای واژگان کاملا شبیه هم هستند و تفاوت تنها در معناست.

با توجه به موارد فوق و مرور انواع جناس، می‌توانید نوع جناس را تشخیص بدهید.

تفاوت جناس و سجع:

سجع به وزن کلمات اشاره دارد. کلمات مسجع کلماتی هم‌وزن هستند که ممکن است نوع و تعداد حروف‌شان باهم فرق داشته باشد.

در حالیکه جناس به کلماتی اطلاق می‌شود که ظاهرشان شبیه هم است یعنی در تعداد و نوع حروف یکسان هستند. هر چند وزن‌شان متفاوت است.

مثال برای سجع: وفادار و آموزگار

این دو واژه از لحاظ تعداد و نوع حروف با هم فرق دارند اما وزن و آهنگشان شبیه هم است. ( در اینجا به معنی توجهی نمی‌شود)

مثال برای جناس: سوزن و سوزان

سوزن و سوزان حروف مشابه دارند (تفاوت تنها در یک حرف) هر چند وزن‌شان شبیه یکدیگر نیست.

تفاوت جناس و تکرار:

جناس یعنی دو کلمه‌ی تقریبا مشابه، معنای متفاوت داشته باشند. اما تکرار به معنی تکرار دو واژه است که از نظر نوشتن، خواندن و معنی کاملا یکسان باشند. پس در تکرار تفاوت معنی نداریم.

گوشزدها:

در جناس از «ی نکره»، «تر»، «ترین»، «ضمیر متصل» و «نشانه‌های جمع» صرف نظر می‌کنیم. زیرا کلمات را تحت تاثیر قرار نمی‌دهد.

در جناس بر خلاف واج‌آرایی، شکل املایی واژه‌ها مهم است (در مواردی مثل جناس لفظ، ادبا اصل را بر نحوه‌ی ادای واژگان گذاشته‌اند.)

واژگان مخفف، جناس نمی‌سازند. زیرا شرط جناس بودن تفاوت در معناست. برای مثال دو واژه‌ی «ره» و «راه» با هم جناس نمی‌سازند، زیرا معنای مشابه دارند.

چند تمرین برای تشخیص جناس

در تمرین های زیر جناس را پیدا کنید، ارکان جناس را مشخص کنید و سپس نوع آن را تشخیص دهید.

پاسخ‌هایتان را با جواب‌های ارائه‌شده تطبیق دهید.

   1.خواجه در ابریشم و ما در گلیم     عاقبت ای دل همه یکسر گلیم (اهلی شیرازی)  

  2.همین پنج روز است عیش مدام     به ترک اندرش عیض‌های مدام (سعدی)

  3.بگو گمراه ره درماندگان را    علی در راه کج، یا، راست، یاراست (علیرضا مجد)

  4.با جام می ز مملکت جم توان گذشت     با چشم سیر از سر عالم توان گذشت (شهریار)

  5.وجه خدا اگر شودت منظر نظر    زین پس شکی نماندت که صاحب نظر شوی (حافظ)

  6.شرح این آتش جان سوز نگفتن تا کی     سوختم این راز نهفتن تا کی (وحشی بافقی)

  7.کفر است در طریقت ما کینه داشتن    آیین ماست سینه چو آیینه داشتن (طالب آملی)

 8.درشت است پاسخ ولیکن درست    درستی درشتی نماید نخست (ابوشکور بلخی)

  9.امروز خندان آمدی، مفتاح زندان آمدی     بر مستمندان آمدی چون بخشش و فضل خدا (مولوی)

 10.نیست در شهر نگاری که دل ما ببرد    بختم ار یار شود رختم از اینجا برود (حافظ)

پاسخ ها:

جناس تام= گلیم: زیرانداز نامرغوب    گلیم: در گل هستیم

جناس تام= مدام: شراب   مدام: دائمی

جناس تام مرکب ملفق= یا، راست (واژه‌ی مرکب به معنی کج یا راست: یا این یا آن) یاراست: (واژه‌ی مرکب به معنی یاری‌دهنده است)

در هر دو بیت جناس ناقص افزایشی از نوع وسط= در بیت اول: جام و جم. در بیت دوم: سیر و سر

جناس ناقص افزایشی= منظر و نظر

جناس ناقص اختلافی از نوع مضارع= نهفتن و نگفتن تنها در یک حرف قریب‌المخرج با هم تفاوت دارند (حروف قریب‌المخرج در جناس ناقص اختلافی توضیح داده شده.)

بیت هفتم دو نوع جناس دارد: جناس ناقص افزایشی= در دو واژه‌ی آیین و آیینه، جناس ناقص اختلافی= در دو واژه‌ی سینه و آیینه

در بیت هشتم جناس ناقص اختلافی در دو واژه‌ی درست و درشت.

در بیت نهم جناس ناقص اختلافی لاحق در دو واژه‌ی خندان و زندان.

جناس ناقص اختلافی لاحق در دو واژه‌ی بخت و رخت (ضمیر متصل نادیده گرفته می‌شود)

اگر مشتاق هستید با آرایه‌های بیشتری آشنا شوید پیشنهاد ما مطالعه‌ی مقاله‌ی زیر است:

معرفی آرایه های ادبی در یک نگاه

نویسنده: هدی حشمتیان