شاید شما هم در دوران دبستان یا در کودکی خود با کلمات بازی می‌کردید. مثلن می‌خواستید درباره‌ی چیزی صحبت کنید که فقط شما و دوست صمیمی‌تان می‌دانستید و نمی‌خواستید دیگران از حرف‌های شما سر دربیاورند. آ‌ن‌وقت حروف کلمات را جابه‌جا می‌کردید و به جای کلمه‌ای خاص آن کلمه‌ی تغییریافته را در جمله‌ی خود به‌کار می‌بردید. آن زمان شما بدون اینکه بدانید از یک صنعت ادبی خاص استفاده می‌کردید که به آن «آرایه قلب» گفته می‌شود. در این مقاله می‌خواهیم با بررسی آرایه قلب به مفهوم و کاربرد آن در متن و شعر آگاه شویم، با خواندن چند مثال از آرایه قلب بیشتر به تاثیر آن در نظم و نثر پی‌ببریم.
آرایه قلب چیست؟
آرایه قلب به معنی «واژگون کردن» است و مقلوب «واژگون شده» معنی می‌شود. این صنعت یکی از زیرمجموعه‌های آرایه‌ی جناس است که در آن دو کلمه حروف یکسان دارند اما ترتیب حروف با هم متفاوت است.
برای مثال کلمه‌ی «حریم» مقلوب «رحیم» است و اگر در یک شعر از این دو کلمه استفاده شود آرایه قلب داریم.
برای آشنایی و بررسی آرایه قلب به نکات زیر می‌پردازیم:
- کاربرد آرایه قلب
- انواع قلب
- قلب بعض
- قلب کل
- قلب کامل یا مستوری
- قلب مجنح
- قلب ملحق
- حرف پایانی
کاربرد آرایه قلب
استفاده از این صنعت کار هر کسی نیست چرا که استفاده‌‌ی کلمه‌ای درست و به‌جا و در عین حال با محدودیت حروف، کار بسیار سختی است. شیوایی و رسایی شعر بر بازی‌های کلامی ارجحیت دارد.
این آرایه برای اضافه‌شدن موسیقی به شعر استفاده می‌شود. پس متن را آهنگین می‌کند. از طرفی برای کدگذاری هم می‌توان از آن بهره برد. در شعر زیر خاقانی با زیرکی از آرایه قلب بعض برای رمزگذاری استفاده کرده و منظورش از دیو رجیم، مجیرالدین بیلقانی است.
دیو رجیم آن که بود دزد بیانم گر دم طغیان زد از هجای صفاهان
کلمه‌ی مقلوب در این شعر وجود ندارد و برای کدگذاری نام مجیر از کلمه‌ی رجیم استفاده شده. پس دارای آرایه قلب است.
انواع قلب
آرایه قلب پنج نوع است که بسته به شیوه‌ی بهم‌ریختگی و واژگون‌شدن حروف یا محل قرارگیری کلمه و مقلوبش در شعر به شکل زیر دسته‌بندی می‌شود:
- قلب بعض
- قلب کل
- قلب کامل یا مستوری
- قلب مجنح
- قلب ملحق
در ادامه با چند مثال از آرایه قلب تفاوت این پنج نوع را کامل بررسی می‌کنیم.
قلب بعض: اگر بهم‌ریختگی فقط در بعضی حروف باشد و ترتیب چند حرف یکسان بماند، قلب بعض داریم. «بعض» آهنگین‌ترین نوع آرایه قلب است.
مثال از خاقانی:
جنت رقمی ز رتبت اوست تبت اثری ز تربت اوست
رتبت و تربت در هجای «بت» مشترک‌اند و بقیه‌ی حروفشان جابه‌جا شده است.
قلب کل: در این نوع قلب تمام حروف کلمه به شکل آینه‌ای وارونه می‌شود.
مثال از امیرعلی پورتگین:
هست انیس کریم ور نشناسی زود بخوان باشگونه میرک سینا
انیس کریم و میرک سینا تک‌تک حروفشان وارونه‌ی هم است.
قلب کامل یا مستوی: وقتی کل یک عبارت در جمله یا شعر مثل قلب کل وارونه شود، قلب کامل رخ می‌دهد. این نمونه در ادبیات بسیار کم‌یاب است و ذهن آن را به راحتی تشخیص نمی‌دهد.
مثال:
عبارت «آزادی مجسمه» به جای «مجسمه‌ی آزادی» که نام سفرنامه‌ی دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن است.
قلب مجنح: وقتی دو کلمه‌ی آرایه قلب کامل یکی در اول مصرع بیاید و یکی در آخر مصرع باشد. یا در یک بیت، یکی از کلمات آرایه قلب کامل در اول بیت بیاید و دیگری به‌جای عروض قرار گیرد، آرایه‌ی قلب مجنح داریم.
در مصرع زیر حور و روح اول و آخر قرار گرفته‌اند:
حور بر یاد جمال تو روان بخشد روح
در این بیت از حافظ، میغ در ابتدا و مقلوب آن غیم در جای عروض است:
میغ از کف دست تو شود تیره که بحر است بحر از سر کلک تو شود طیره که غیم است
قلب ملحق: موقعیت قرارگیری دو کلمه در این نوع، مثل قلب مجنع است. با این تفاوت که بهم‌ریختگی کلمات از نوع قلب بعض است و بعضی حروف جابه‌جا می‌شوند.
برای مثال، بهم‌ریختگی بحر و حرب از نوع قلب بعض است و به خاطر قرارگیری در اول و آخر بیت زیر قلب ملحق محسوب می‌شود.
بحر خون پیدا شود از هر طرف ز ابر تیغ همچو آبت، گاه حرب
حرف پایانی
آرایه قلب از صنعت‌های پرکاربرد ادبیات نیست ولی آشنایی با آن باعث می‌شود در خواندن اشعار لذت بیشتری نصیب‌مان شود. در این نوشته به بررسی انواع آرایه قلب پرداختیم. اگر به یادگیری آرایه‌های ادبی علاقه‌مند هستید، می‌توانید با مطالعه‌ی مقاله‌های زیر یادگیری را آغاز کنید:
معرفی آرایه‌های ادبی در یک نگاه
یک پاسخ
از بس واژه های عربی توش هست که روان برایم نیستند خواندن آرایه برایم آزار دهنده بود مانند اسم های کتاب صد سال تنهایی همگان نیمه خوانده رها می کنند، خواندن آرایه هم همین حالت برایم داشت.
ولی در کل با یکبار خواندن آشنایی با آرایه ها پیدا کردم .
سپاس از شما 🌹🙏