[ کاملترین ] بررسی آرایه تشبیه در ادبیات فارسی | با مثال‌های جدید

تشبیه چیست؟

آرایه تشبیه شیوه‌ای از تخیل است که اغلب شاعران و نویسندگان با توسل به آن خیال انگیزترین و دلنشین‌ترین آثار خود را خلق کرده‌اند. نوعی آرایه ادبی معنوی است که تاثیرات مهمی بر شعر و ادبیات فارسی گذاشته است. همین زیبایی تشبیه، باعث شده در کلام روزانه زیاد استفاده شود.

به این جمله ساده و مصطلح دقت کنید «وقت طلاست» برای نشان دادن ارزش وقت آن را به طلا تشبیه کرده‌اند.

↵تقی پورنامداریان تشبیه را اینگونه توصیف می‌کند:

مرکز اغلب صورت‌های خیال که حاصل نیروی تخیل شاعر است، تشبیه است و صورت‌های ویژه خیال از قبیل تمثیل و استعاره و تشخیص و رمز و حتی گاهی کنایه یا صورت‌های دیگر بیان که می‌توان با توسعه آن‌ها را نیز در دایره تصویر قرار داد، در حقیقت از یک تشبیه پنهان یا آشکار مایه گرفته است. به همین سبب قدرت تخیّل شاعر تا حد بسیار زیادی در کشف پیوند شباهت میان اشیا آشکار می‌شود.

 

← آنچه در این مقاله می خوانید:

• • آرایه تشبیه در ادبیات فارسی
  • اجزاء تشبیه
    • مشبه
    • مشبه به
    • وجه تشبیه
    • اَدات تشبیه
  • پیدا کردن تشبیه در جمله
  • انواع تشبیه چیست
    • انواع تشبیه بر اساس وجه شبه و اَدات
      • تشبیه گسترده
      • تشبیه فشرده 
        • تشبیه مُجمَل و مفصل
        • تشبیه مؤکد و مُرسَل
        • تشبیه بلیغ
          • بلیغ اِسنادی
          • بلیغ اضافی
    • انواع تشبیه بر اساس نوع مشبه و مشبه به
      • تشبیه حسی به حسی
      • تشبیه عقلی به عقلی 
      • تشبیه حسی به عقلی
      • تشبیه عقلی به حسی 
    • انواع تشبیه بر اساس تعداد مشبه و مشبه به
      • تشبیه ملفوف
      • تشبیه مفروق
      • تشبیه تسویه
      • تشبیه معکوس (مقلوب)
      • تشبیه جمع
      • تشبیه مُضمَر
      • تشبیه تفضیل
      • تشبیه مشروط
  • تمرین برای یادگیری تشبیه
  • پاسخ تمرین‌ها

 

← آرایه تشبیه در ادبیات فارسی

وقتی کسی یا چیزی را به خاطر یک یا چند صفت مشابه با اغراق به کسی یا چیز دیگر مانند کنند، تشبیه ایجاد می‌شود.

در تشبیه برای توصیف یک کلمه، از ویژگی مشترک آن با کلمه‌‌ دیگر استفاده می‌شود. در تشبیه نوعی ادعا و بزرگ‌نمایی وجود دارد، که بر ویژگی چیزی که می‌خواهیم توصیفش کنیم تاکید بیشتری می‌‌کند. 

در لغت نامه دهخدا هم، تشبیه چنین تعریف شده  « مانند کردن چیزی به چیزی و با لفظ کردن و دادن مستعمل». (↵منبع)

 

دل صنوبریم هم چو بید لرزان است

ز حسرت قد و بالای چون صنوبر دوست

● در این بیت لرزان بودن، صفتی است که حافظ  بین دل  و درخت بید  مانند کرده است.

 

← اجزاء تشبیه

شناخت اجزاء تشبیه بسیار مهم است. چرا که سایر آرایه‌ها نیز بر مبنای اجزاء تشبیه بررسی می‌شوند. پس با دقت بیشتری این بخش را مطالعه کنید.

 

هر تشبیه چهار جزء اصلی دارد: 

• 1 – مشبه: کلمه‌ای که آن را به کلمه‌ای دیگر تشبیه می‌کنیم. 
• 2 – مشبه به: کلمه‌ای که مشبه، به آن تشبیه شده است.  
• 3 – وجه شبه: همان صفت یا صفات مشترک بین مشبه و مشبه به است. ویژگی مشترک در مشبه به همیشه پررنگ‌تر و قوی‌تر است و هر چه این اختلاف اغراق آمیزتر باشد تشبیه زیباتر است.
• 4 – اَدات تشبیه: کلمه‌هایی که به کمک آن‌ها تشبیه انجام می‌شود و نشانگر تشبیه هستند. کلمه‌هایی مانند «مثل، مثال، چون، همچون و به‌سان، چون، چو، غیره».

نکته: در مورد کلمه چون فقط وقتی که در جمله به معنی مثل و مانند باشد جزو اَدات تشبیه حساب می‌شود ولی اگر به معنی وقتی که و یا چطور و چگونه باشد جزو اَدات تشبیه نیست.

 

 نکته: مشبه و مشبه به، دو جز غیرقابل حذف در آرایه تشبیه هستند. 

 

مثالی از ↵شاملو:

تا قطره‌ای به تفتگی خورشید

جوشید از دو چشمم

• مشبه: قطره
• مشبه به: خورشید
• وجه شبه: تفتگی
• اَدات: به

 

← پیدا کردن تشبیه در جمله

برای تشخیص وجود آرایه‌ تشبیه در جمله از روش‌های زیر استفاده کنید. 

1 – جمله یا شعر را معنی کنید و جمله تشبیه‌ی آنرا بسازید.

برای ساخت جمله تشبیهی می‌توانید سوال بپرسید:

• چی مثل چی هست؟
• از چه جهت مثل آن است؟

 

مثالی از ↵فریدون توللی:

بلم آرام چون قویی سبکبار

جمله تشبیهی: بلم مانند قو سبکبار آرام می‌رود.

سوال اول: بلم مثل چیست؟ مثل قو است.

سوال دوم: بلم از چه جهت مثل قو است؟ از جهت آرام بودن.

• مشبه: بلم یا قایق 
• مشبه به: قو
• وجه شبه: آرام بودن
• اَدات: چون

 

روز و شب خوابم نمی‌آید به چشم غم‌ پرست

بس که در بیماری هجر تو گریانم چو شمع

جمله تشبیهی: من روز و شب خوابم نمی‌برد از بس برای دوری تو مثل شمع گریه کردم.

• مشبه: من
• مشبه‌به: شمع
• وجه شبه: گریانم
• اَدات: چو

 

2 – اَدات تشبیه را در جمله پیدا کنید. اگر کلماتی مانند «مثل، مثال، چون، همچون، به ‌سان، چون، چو، غیره» وجود داشت بدون شک آرایه‌ تشبیه داریم.

نکته: در مواقعی که اَدات تشبیه حذف شده‌اند، باید به سراغ شناسایی ارکان تشبیه بروید. 

 

← انواع تشبیه چیست

آرایه تشبیه بر اساس اجزاء، نوع و شکل اجزاء تشبیه به سه دسته و زیر دسته‌ها تقسیم می‌شود. 

دسته اول: انواع تشبیه بر اساس وجه شبه و اَدات

دسته دوم: انواع تشبیه بر اساس نوع مشبه و مشبه به

دسته سوم: انواع تشبیه بر اساس تعداد مشبه و مشبه به

در ادامه با مثال آن‌ها را بررسی می‌کنیم.

 

← انواع تشبیه بر اساس وجه شبه و اَدات

در این دسته بندی دو نوع تشبیه داریم.

 

≡ 1 – تشبیه گسترده:

اگر تمام اجزاء تشبیه « مشبه- مشبه به- اَدات تشبیه- وجه شبه» در جمله باشد تشبیه گسترده ایجاد می گردد.

 

≡ 2 – تشبیه فشرده:

وقتی در جمله دو جزء مشبه و مشبه به باشد؛ اما براساس اینکه وجه شبه داریم یا اَدات، تشبیه فشرده ایجاد می گردد. که آن را به سه دسته تقسیم می کنند:

 

◊ 1 – تشبیه مُجمَل و مفصل:

به تشبیهی که در آن وجه شبه حذف شود مجمل، ولی اگر وجه شبه ذکر شود مفصل می‌گویند.

مثالی از ↵مولانا

این زبان چون سنگ و هم آهن وش است    

وآنچه بجهد از زبان، چون آتش است

• مشبه: زبان
• مشبه به: سنگ
• وجه شبه: حذف
• اَدات: چون

 

◊ 2 – تشبیه مؤکد و مُرسَل:

اگر اَدات تشبیه حذف شود، تشبیه را مؤکد یا بالکنایه می‌گویند ولی اگر اَدات تشبیه‌ ذکر شود، تشبیه‌ مُرسَل یا صریح تشبیهی است.

مثالی از حافظ

در مجلس ما ماه رخ دوست تمام است.

• مشبه: رخ دوست
• مشبه به: ماه
• وجه شبه: تمام و زیبایی
• اَدات: حذف 

 

◊ 3- تشبیه بلیغ:

تشبیهی است که هم زمان دو رکن تشبیه وجه شبه و اَدات تشبیه‌ حذف شده باشند. این تشبیه دو دسته است:

 

⤾ 1- بلیغ اِسنادی:

در این نوع، وجه شبه و ادات تشبیه حذف می‌شود و مشبه و مشبه به سر جای خود همراه با یک فعل اِسنادی می‌آیند. که به آن تشبیه فشرده غیر اضافی هم می‌گویند.

نکته: فعل اِسنادی منظور افعالی، چون «است، بود و شد» که برای نسبت دادن چیزی یا کاری به کار می‌روند.

مثال از ↵فیض کاشانی

مستی من ز لب لعل تو امروزی نیست

جمله تشبیهی: مستی من از لب‌های قرمز تو که مثل سنگ لعل قرمز است برای الان نیست. 

• مشبه: لب
• مشبه به: لعل
• وجه شبه: قرمز بودن لب و لعل
• اَدات: مثل

 

⤾ 2- بلیغ اضافی (اضافه‌ تشبیهی):

در این تشبیه بعد از حذف اَدات و وجه شبه، مشبه به بصورت ترکیب اضافی مضاف و مضاف‌الیه می‌آید. جای مشبه و مشبه به عوض می‌شود و به شکل یک ترکیب اضافی در می‌آیند. که به آن تشبیه فشرده اضافی هم می‌گویند.

مس وجود

جمله تشبیهی: وجود مانند مس بی‌ارزش است.

• مشبه: وجود
• مشبه به: مس
• وجه شبه: بی ارزش بودن
• اَدات: مانند

مشبه بر مشبه به مقدم شده و ترکیب اضافی شده است.

نکته: وقتی ادات تشبیه و وجه شبه حذف می‌شوند جمله زیباتر می‌شود چرا که علاوه بر اینکه کوتاه می‌شود جنبه تخیلی و خیال انگیز شعر بیشتر می‌شود. 

← انواع تشبیه بر اساس نوع مشبه و مشبه به

بسته به عقلی یا حسی بودن مشبه و مشبه به، چهار نوع تشبیه داریم.

نکته: منظور از حسی، امری که با حواس پنج گانه قابل درک است استفاده می‌شود و منظور از عقلی به مفاهیم ذهنی می‌گویند که با حواس پنجگانه درک نمی‌شود.

 

≡ 1 – تشبیه حسی به حسی:

در این تشبیه هم مشبه و هم مشبه به یک امر حسی هستند.

 

مثالی از حافظ

از دیده گر سرشک چو باران چکد رواست

• مشبه امر حسی: سرشک
• مشبه به امر حسی: باران
• وجه شبه: چکیدن
• اَدات: چو

 

≡ 2 – تشبیه عقلی به عقلی:

تشبیه یک امر عقلی به امر عقلی دیگر است. در این حالت وجه شبه نمی‌تواند حذف شود.

 

عشق مثل زندگی پر از غافل‌ گیری است.

• مشبه امر عقلی: عشق
• مشبه به امر عقلی: زندگی
• وجه شبه: غافل گیری
• اَدات: مثل

 

≡ 3 – تشبیه حسی به عقلی:

مشبه یک امر حسی و مشبه به عقلانی است.

 

مثالی از شاملو

 خورشید همچون دشنامی بر می‌آید.

• مشبه امر حسی: خورشید
• مشبه به امر عقلانی: دشنام
• وجه شبه: حذف
• اَدات: همچون

 

≡ 4 – تشبیه عقلی به حسی:

مشبه عقلی به مشبه به حسی تشبیه می شود.

 

مثالی از ↵فروغ فرخزاد

چون نهالی سست می لرزید

روحم از سرمای تنهایی

• مشبه امر عقلانی: روحم
• مشبه به امر حسی: نهالی سست
• وجه شبه: می‌لرزید
• اَدات: چون

 

← انواع تشبیه بر اساس تعداد مشبه و مشبه به

با تغییر تعداد مشبه یا مشبه به، شکل‌های جدیدی از آرایه تشبیه به شرح زیر ایجاد می‌شود. 

• تشبیه ملفوف: وقتی دو یا چند مشبه داشته باشیم و برای هر کدام مشبه به جداگانه آورده شود تشبیه ملفوف یا لفافه شده است.
• تشبیه مفروق: اگر دو یا چند مشبه داشته باشیم و مشبه به هرکدام پشت سر خودشان بیاید تشبیه مفروق است.
• تشبیه تسویه: در این تشبیه متناظر با یک مشبه به چند مشبه وجود دارد.
• تشبیه معکوس (مقلوب): اگر در یک بیت جای مشبه و مشبه به عوض شود و این بار مشبه به، مشبه شود تشبیه معکوس است.
• تشبیه جمع: این تشبیه مقابل تسویه است یعنی برای یک مشبه چند مشبه به وجود دارد.
• تشبیه مُضمَر: در این تشبیه ظاهراً تشبیه صورت نگرفته ولی به شکل پنهان حضور دارد.
• تشبیه تفضیل: زمانی که شاعر مشبه را از مشبه به برتر می‌داند تشبیه تفضیلی داریم.
• تشبیه مشروط: تشبیهی مشروط است که شاعر مشبه را با ذکر شرط شبیه مشبه به بداند.

 

شکل‌های دیگری هم از آرایه تشبیه وجود دارد که بر اساس مرکب، مفرد و مقید بودن مشبه و مشبه به  یا خیالی و وهمی بودن مشبه به دسته‌بندی می‌شوند. این گرو‌ه‌ها به نوعی زیر مجموعه دسته های معرفی‌شده هستند که در این مقاله به آن‌ها نمی‌پردازیم.

 

← تمرین برای یادگیری تشبیه

در ادامه برای تسلط بیشتر می‌توانید به سوالات زیر پاسخ دهید و برای ارزیابی خود به پاسخ تمرین‌ها در آخر مقاله مراجعه کنید.

در شعرهای زیر نوع تشبیه و اجزاء آن را مشخص کنید:

 

1 – سجده کنند مهر و مه پیش رخ چو آتشت

     چون که کند جمال تو با مه و مهر ماجرا

 

2 – پَر زن و از جذبِ خاک آزاد باش

     همچو طایر ایمن از افتاد باش

 

3 – يكي دختري داشت خاقان چو ماه

     كجا ماه دارد دو زلف سياه

 

4 – آن که چون سایه ز شخص تو جدا نیست منم

     مکش ای دوست تو بر سایه خود خنجر خویش

 

5 – آرزو، صید مقاصد را، کمند

     دفتر افعال را شیرازه بند

 

← پاسخ تمرین‌ها

ردیف	مشبه	مشبه‌به	وجه‌شبه	ادات	نوع تشبیه
1	رخ تو	آتش	حذف	چو	گسترده/ مجمل/ مرسل/ حسی به حسی
2	تو	طایر	پرواز	همچو	گسترده/ مفصل/ مرسل/ حسی به حسی
3	دختر	ماه	حذف	چو	گسترده/ مجمل / مرسل/ حسی به حسی/ تفضیلی
4	من	سایه	جدا نبودن	چون	گسترده/ مفصل/ مرسل/ / حسی به حسی
5	آرزو	کمند	حذف	حذف	فشرده/ مجمل/ موکد/ عقلی به حسی/ جمع
	آرزو	شیرازه بند	حذف	حذف	فشرده/ مجمل/ موکد/ عقلی به حسی/ جمع
	مقاصد	صید	حذف	خذف	فشرده/ مجمل/ موکد/ بلیغ اضافی/ عقلی به حسی
	افعال	دفتر	حذف	حذف	فشرده/ مجمل/ موکد/ بلیغ اضافی/ عقلی به حسی

 

پایان 

آرایه تشبیه را در این مقاله بصورت کامل بررسی کردیم. و از آنجا که تشبیه پیش نیازِ یادگیری بسیاری از آرایه‌های دیگر است، سعی کنید ابتدا، معنی و مفهوم تشبیه را به خوبی یاد بگیرید. فرضا اگر بخواهید درباره آرایه استعاره یا تشخیص بدانید لازم است که تشبیه و اجزاء آن‌را بشناسید.

 

مقالات دیگر آرایه های ادبی به شرح ذیل می‌باشد:

• ↵ استعاره چیست
• ↵ مجاز چیست
• ↵ تشخیص چیست
• ↵ کنایه چیست
• ↵ معرفی آرایه های ادبی