کتابی که قصد معرفی آن را داریم «شیوه فنی نمایشنامه‌خوانی» از «دیوید بال» است. کسانی که در زمینه‌ی تئاتر و نمایشنامه‌نویسی تجربه‌ای ندارند، ممکن است با خود بگویند:«نمایشنامه‌خوانی یعنی اینکه متن نمایش را از ابتدا تا انتها بخوانیم.» در حالی که یک هنرمند حرفه‌ای می‌داند نمایشنامه‌خوانی خود سبکی جداگانه و پرطرفدار در تئاتر محسوب می‌شود. اگر این موضوع برایتان عجیب است، در ادامه با بررسی و ساختار کتاب شیوه فنی نمایشنامه‌خوانی بیشتر متوجه اهمیت از پایان تا آغاز نمایشنامه‌خوانی می‌شوید.
از این رو لازم است که در ابتدا تعریفی از نمایشنامه‌خوانی ارائه دهیم:
«نمایشنامه‌خوانی فرمی از تئاتر محسوب می‌شود که در آن خبری از صحنه، گریم و لباس‌های مخصوصی که بازیگران تئاتر در نمایش‌هایشان به تن می‌کنند، نیست. بازیگران این سبک نمایشی، می‌توانند یک جا بنشینند، در حالت ثابتی بایستند و یا اندکی حرکت کنند. این سبک از نمایش به این خاطر شکل گرفت که نمایشنامه‌نویسان به دنبال کارگردانی برای اجرای نمایش خود بودند، از این رو نمایش را برای آنها اجرا می‌کردند تا شاید بتوانند کرگردانی را راضی به خرید نمایشنامه کنند.»
کتاب شیوه فنی نمایشنامه‌خوانی چه می‌گوید؟
کسانی که در زمینه‌ی تئاتر فعالیت می‌کنند می‌دانند که «تکنیک» در نمایشنامه‌خوانی حرف اول را می‌زند. بسیاری از افراد اگر چه استعداد و نبوغ مثال‌زدنی دارند ولی به خاطر عدم توانایی در شناخت و اجرای تکنیک‌ها، خیلی زود از دنیای تئاتر کنار می‌روند. از این رو تمامی آنچه که کتاب بر آن تمرکز می‌کند، تکنیک است.
در بررسی و ساختار کتاب شیوه فنی نمایشنامه‌خوانی متوجه تکنیک‌هایی می‌شویم که به ما نگاه تحلیلگرایانه‌ای می‌دهد و به وسیله آن می‌توانیم از کارکرد و اجزای نمایشنامه آگاه شویم. برای آن که بتوانید نمایشنامه‌تان را به تماشاچیان بفهمانید، باید نخست خودتان به ادراکی دقیق از آن رسیده باشید. اگر از نحوه کارکرد نمایشنامه‌تان آگاهی ندارید نبایست انتظار داشته باشید که به معنای آن پی ببرید. در نتیجه تماشاچیان هم آن را نمی‌فهمند. نویسنده کتاب با تعبیر جالبی به اهمیت این موضوع می‌پردازد:
«برای یک هنرمند و تکنسین تئاتری دانستن اینکه چه چیزی باعث تیک‌تاک می‌شود مهم‌تر از آن است که بداند ساعت چند است.»
از سویی دیگر فایده‌ی آگاهی به این ادراک فقط منحصر به خواندن نمایشنامه نیست. بلکه اگر بازیگر هم هستید، می‌تواند به شما کمک کند تا نمایش بهتری روی صحنه اجرا کنید. یا اگر نویسنده‌ی نمایشنامه هستید، به شما کمک می‌کند تا نمایشنامه‌ای بنویسید که بتواند نظرها را به خود جلب کند. به عبارتی اگر تئاتر را به بازی شطرنج تشبیه کنیم، این تکنیک‌ها استراتژی ما برای حرکت و جاگیری مهره‌ها خواهد بود.
ممکن است با خود فکر کنیم که این تکنیک‌ها آزادی عمل را از کسی که نمایشنامه می‌خواند سلب می‌کنند ولی این تصور اشتباه است. زیرا تکنیک‌هایی که در کتاب شیوه فنی نمایشنامه‌خوانی ذکر شده اگر در مسیر درست به‌کار گرفته شوند، نه تنها محدودمان نمی‌کنند، بلکه می‌توانند در لحظاتی که استعداد و نبوغ ما را ترک کرده‌اند، به یاری‌مان بشتابند.
نکته دیگر در بررسی و ساختار کتاب شیوه فنی نمایشنامه‌خوانی درمورد تعریف اصطلاحات است. همه‌ی ما کم و بیش با اصطلاحات زیر که در نمایشنامه به‌کار می‌روند آشنایی داریم:
- نقطه اوج
- نقطه حمله
- سرانجام
- عمل صعودی
- ستون فقرات
- طرح ارسطویی
- شخصیت
- تفکر
- کشمکش دراماتیک
اما آیا از تعریف درست آنها نیز مطلعیم؟
از این رو نکته‌ی جالب توجهی که در مورد کتاب شیوه فنی نمایشنامه‌خوانی وجود دارد، تعریف دقیق دیوید بال از اصطلاحات تئاتر است. او معتقد است که درک درست این تعریف‌ها و پی‌بردن به کارکرد آنها در فهم نمایشنامه و در نتیجه فهم کارکرد آن، بی‌تاثیر نیست. او در مقدمه‌ی کتاب به خوانندگان نمایشنامه توصیه می‌کند که تعریف دقیقی از این اصطلاحات داشته باشند. چون این اصطلاحات برای فردی که نمایشنامه می‌خواند حکم ابزار را دارند و کسی که نتواند ابزار کار خود را بشناسد چگونه می‌تواند از آنها استفاده کند؟
به تعریف زیر از کشمکش دراماتیک دقت کنید:
«کشمکش دراماتیک با هر نوع کشمکش دیگری متفاوت است. کشمکش مستتر در یک داستان ممکن است درگیری آزادی اراده در مقابل تقدیر باشد. کشمکش موجود در یک شعر ممکن است جوانی در مقابل پیری یا شهر در مقابل ده باشد. اما کشمکش موجود در نمایش همیشه بین آن چیزی است که کسی می‌خواهد و آن چیزی است که از رسیدن به این خواسته جلوگیری می‌کند: مانع.»
ساختار کتاب شیوه فنی نمایشنامه‌خوانی
نویسنده‌ی کتاب در سه بخش به بیان مطالب می‌پردازد:
فرم
نخستین بخش از کتاب از پایان تا آغاز نمایشنامه‌خوانی به شکل نمایشنامه و معرفی ساختارهای آن می‌پردازد. در این بخش می‌آموزیم که نمایشنامه از در کنار هم قرار گرفتن چه اجزایی ساخته می‌شود و چگونه می‌توان با آگاهی یافتن از این اجزا، نمایشنامه را تحلیل کنیم. عناوین این بخش عبارتند از:
- چه اتفاقی میفتد که باعث می‌شود یک اتفاق دیگر بیفتد؟
- و بعد چه اتفاقی میفتد؟
- حال این کار را از اول به آخر انجام بدهید؟
- سکون و تجاوز
- مانع، کشمکش
- ندانستن نعمت است
- اِلمان‌های تئاتری
روش‌ها
در بخش دوم، از روش‌هایی مطلع می‌شویم که اجزای نمایشنامه را در کنار یکدیگر قرار می‌دهند. به عنوان مثال این بخش به ما می‌آموزد که چه زمانی باید اطلاعات به تماشاچی بدهیم و چگونه او را به تماشای ادامه‌ی نمایش ترغیب کنیم. عناوین این بخش عبارتند از:
- آشکارسازی یا تشریح
- پیشایند: عطش دانستن آنچه بعداً اتفاق می‌افتد
- شخص (شخصیت) ناپیدا
- تصویر (ایماژ)
- موضوع
فوت‌وفن حرفه تئاتر
آخرین بخش از کتاب، دربردارنده‌ی توصیه‌هایی است که به فهم ما از نمایشنامه می‌انجامد؛ اینکه چگونه می‌توان با پی‌بردن به اطلاعاتی از نویسنده‌ی نمایشنامه و محیطی که در آن می‌زیسته و استفاده درست از آنها، نمایش بهتری اجرا کرد. عنوان‌های این بخش عبارتند از:
- اطلاعات پس‌زمینه
- اعتماد به نمایشنامه‌نویس
- خانواده‌ها
- عوامل عمومی: جو، حالت
- عامل بی‌مانند (بی‌سابقه)
- تغییر دوران
- نقطه اوج
- آغازها/ پایان‌ها
- دوباره‌خوانی
- اما بعد چی؟
این کتاب برای چه کسانی مفید است
در معرفی کتاب شیوه فنی نمایشنامه‌خوانی بهتر است بدانید این کتاب برای کسانی نوشته شده که روی صحنه فعالیت می‌کنند. یعنی بازیگران، کارگردانان، طراحان و نمایشنامه‌نویسان. اما کسانی که فقط برای تفریح نمایشنامه می‌خوانند نیز می‌توانند از نکات این کتاب برای درک هر چه بهتر نمایشنامه کمک بگیرند.
اگر هم نمایشنامه‌خوانی می‌کنید فرقی ندارد که حرفه‌ای باشید یا غیر حرفه‌ای، در هر صورت این کتاب می‌تواند به شما فایده برساند. دیوید بال در مقدمه کتاب از پایان تا آغاز نمایشنامه‌خوانی می‌نویسد:
«برای یک خواننده‌ی مبتدیِ متن‌های نمایشی، شیوه فنی نمایشنامه‌خوانی روشی را ارائه می‌دهد که تقریباً دربرگیرنده‌ی تمامی ابزارهای مفیدی است که در خواندن یک نمایشنامه به آنها نیاز داریم. برای خواننده‌ی باتجربه و حتی حرفه‌ای، این کتاب راهنمایی است روشنگر بر طبیعت نمایش و می‌تواند به شخصی‌سازی و غنای کندوکاو و مکاشفات او یاری برساند.»
حرف پایانی
و در پایان معرفی کتاب شیوه فنی نمایشنامه‌خوانی از پایان تا آغاز لازم است به این نکته اشاره کنم که در طول این کتاب بارها به نمایشنامه‌هایی مثل هملت، شاه لیر و رویای شب نیمه‌ی تابستان اشاره می‌شود. از این رو بهتر است که یکی از این نمایشنامه‌ها را به همراه داشته باشید. چون تکنیک‌های کتاب با مثال‌هایی از این نمایشنامه‌ها آموزش داده می‌شود.
اگر تمایل دارید نمایشنامه‌خوانی را شروع کنید یا به دنبال منبعی برای معرفی نمایشنامه‌های خوب می‌گردید مطالب زیر را از دست ندهید:
مرور و معرفی نمایشنامه‌ی مرد بالشی
صدها کتاب آموزش نویسندگی در یک فهرست
نویسنده: هادی قربانی