آموزش ویرایش | فاصله‌گذاری در نشانه‌گذاری | نشانه‌های دربرگیر و نادربرگیر

از سلسله‌مطالب آموزش ویرایش و ویراستاری

چند سالِ‌ پیش، در کانالی مربوط به نویسندگی، مسئولِ ویرایشِ صوریِ فرسته‌ها بودم و گرداندنِ آن را به‌ عهده داشتم. در آن مقطع، همان‌طور که نوشته‌های رسیده را از نظرِ صوری ویرایش می‌کردم، اِشکالات نوشتاریِ فرسته‌ها را می‌سنجیدم و به‌ خاطر می‌سپردم. چند ماه که گذشت، متوجه شدم بعضی از اِشکالاتِ نوشتاری، کم‌وبیش در همه‌ی نوشته‌ها هست. در این درس، می‌خواهم به اِشکالی که از همه بیش‌تر بود اشاره کنم و کمی درباره‌اش توضیح بدهم. درباره‌ی اِشکالات دیگر هم در درس‌های بعدی توضیح می‌دهم.

اِشکالِ اول درباره‌ی فاصله‌گذاری در نشانه‌گذاری است. منظورم از نشانه‌ها همان علامت‌های سجاوندی یا همان علامت‌های نگارشی است؛ علامت‌های سجاوندی یا نگارشی مثلِ کاما و نقطه و نقطه‌کاما و سه‌نقطه یا مثلِ گیومه و پرانتز و کروشه و آکولاد.

بیایید نشانه‌های سجاوندی را از همین الان به دو دسته تقسیم کنیم تا راحت‌تر بتوانیم درباره‌شان حرف بزنیم.

یک دسته آن‌هایی‌اند که اصطلاحاً به‌شان می‌گوییم نشانه‌های «دربرگیر»؛ یعنی چیزی را در بر می‌گیرند. نشانه‌های دربرگیر هم کلمه یا عبارتِ موردِتأکیدِ نویسنده را در بر می‌گیرند.

خب، با این توصیف‌ها، می‌توانید حدس بزنید که کدام نشانه‌ها دربرگیرند؟ درست است، یکی «گیومه» و آن‌یکی «پرانتز».
همین الان بگویم که به پرانتز «کمانک» هم می‌گویند؛ پس اگر جایی شنیدید، تعجب نکنید. اصلاً بیایید از حالا به‌بعد کلاً به پرانتز بگوییم کمانک. بهتر نیست؟
اضافه بر گیومه و پرانتز، «کروشه» و «آکولاد‌» هم جزوِ نشانه‌های دربرگیر حساب می‌شوند.

خب، پس یک دسته شد نشانه‌های دربرگیر. اما آن دسته‌ی دیگر چه؟
آن دسته‌ی دیگر اسمِ خاصی ندارد. شاید به‌شان بگوییم نشانه‌های «نادربرگیر»؛ مثلِ نقطه، کاما، کامانقطه، دونقطه، سه‌نقطه، علامتِ سؤال و علامتِ عاطفه.

نکته‌ی درِگوشی: به علامتِ عاطفه، معمولاً و تسامحاً «علامتِ تعجب» هم می‌گویند. درباره‌ی این‌که چرا ما به آن نمی‌گوییم علامتِ تعجب و کجاها از آن استفاده می‌کنیم، در آموزکِ مخصوصِ خودش توضیح می‌دهم.

خب، حالا برویم سراغ آن اِشکالی که گفتم زیاد تکرار می‌شود.
اغلبِ دست‌به‌قلم‌ها وقتی به‌ نشانه‌های نادربرگیر می‌رسند، غلط درجش می‌کنند.
خب، مگر چه‌طور درجش می‌کنند که غلط است؟!
قاعده این است که الان می‌گویم:

نشانه‌های نادربرگیر به قبل از خودشان می‌چسبند و از بعد از خودشان فقط یک فاصله می‌گیرند.
گفتم چندتا فاصله؟ فقط یک فاصله.
جورِ دیگری هم می‌خواهم بگویم:
وقتی چیزی می‌نویسیم و می‌خواهیم مثلاً بعدش کاما بگذاریم، دیگر فاصله نمی‌زنیم، بلکه کاما را می‌گذاریم و بعدش یک فاصله می‌زنیم و ادامه‌ی جمله را پی می‌گیریم.
این قاعده‌ای که گفتم، برای همه‌ی نشانه‌های دربرگیر باید حتماً رعایت بشود.

خب، برای این‌که مطمئن بشویم درست و کامل یاد گرفته‌ایم، بیایید فرض کنیم داریم املا می‌نویسیم و یک نفر دارد به‌مان می‌گوید کِی و کجا نشانه بگذاریم.
حالا به این جمله‌ها دقت کنید:

بَهْ‌بَهْ، چه گلِ خوش‌بویی! دوست دارم بچینمش؛ ولی می‌دانم که نباید چنین کاری بکنم. می‌دانید چرا؟ چون در کتابی نوشته شده بود: اگر گلی را بچینیم، ارتباطِ آن با ساقه‌اش قطع می‌شود و دیگر نمی‌تواند آب و موادِ معدنی را از ریشه‌اش بگیرد و درنهایت، پژمرده می‌شود و… .

بَهْ‌بَه‌ کاما فاصله‌ چه‌ فاصله‌ گلِ‌ فاصله‌ خوش‌بویی‌ علامتِ عاطفه ‌فاصله‌ دوست‌ فاصله‌ دارم‌ فاصله‌ بچینمش کامانقطه‌ فاصله‌ ولی‌ فاصله‌ می‌دانم فاصله که فاصله نباید فاصله چنین فاصله کاری فاصله بکنم نقطه فاصله می‌دانید فاصله چرا علامتِ سؤال فاصله چون فاصله در فاصله کتابی فاصله نوشته فاصله شده فاصله بود دونقطه فاصله اگر فاصله گلی فاصله را فاصله بچینیم کاما فاصله ارتباطِ فاصله آن فاصله با فاصله ساقه‌اش فاصله قطع فاصله می‌شود فاصله و فاصله دیگر فاصله نمی‌تواند فاصله آب فاصله و فاصله موادِ فاصله معدنی فاصله را فاصله از فاصله ریشه‌اش فاصله بگیرد فاصله و فاصله درنهایت کاما فاصله پژمرده فاصله می‌شود فاصله و سه‌نقطه فاصله نقطه

دیدید؟ بعد از همه‌ی نشانه‌ها یک فاصله بود؛ ولی قبل از نشانه‌ها فاصله نبود.
البته همه‌ جا به‌جز جمله‌ی آخر: «درنهایت، پژمرده می‌شود و… .».
قاعده‌ای که گفتم فقط یک ‌جا نقض می‌شود: جایی که نقطه بعد از سه‌نقطه بیاید.
اما چرا؟
چون در این حالت، اگر بخواهیم قاعده‌ را رعایت کنیم، چهارتا نقطه پشتِ‌سرِ‌هم ردیف می‌شوند و دیگر نمی‌توانیم راحت تشخیص بدهیم که این دراَصلْ یک سه‌نقطه بوده که بعدش یک نقطه آمده و جمله را تمام کرده.

گفتم این قاعده فقط وقتی نقض می‌شود که نقطه بعد از سه‌نقطه بیاید.
خب حالا اگر علامتِ عاطفه بعد از علامتِ سؤال آمد چه؟
بعد از علامتِ سؤال فاصله می‌گذاریم و علامت عاطفه را درج می‌کنیم؟
قطعاً نه.
اگر بعد از علامت سؤال علامت عاطفه آمد، بدونِ هیچ فاصله‌ای علامتِ عاطفه را درج می‌کنیم.

بسیار خوب! تا این‌جا، نسخه‌ی نشانه‌های غیرِدربرگیر را پیچیدم. حالا برویم سروقتِ نشانه‌های دربرگیر. قاعده‌اش این است:

اگر خواستیم کلمه یا عبارتی را در نشانه‌های دربرگیر بگذاریم، نشانه‌هایِ دربرگیر از درون، به آن کلمه یا آن عبارت می‌چسبند؛ ولی از بیرون، با کلمه‌ی قبل و بعدشان یک فاصله می‌گیرند.

همان حالتِ املا را دوباره تصور کنید و به این جمله نگاه کنید:

کشورهایِ آلمانی‌‌زبان (آلمان و اتریش و سوئیس) روی‌هم‌رفته، بیش‌ترین جمعیتِ اروپا را تشکیل می‌دهند. [به‌گزارشِ خبرگزاریِ اروپا] آنگِلا مِرکل صدرِاعظمِ آلمان گفت: «اقتصادِ آلمان در اروپا قوی‌ترین اقصاد است».

کشورهایِ فاصله آلمانی‌زبان فاصله کمانکِ باز آلمان فاصله و فاصله اتریش فاصله و فاصله سوئیس کمانکِ بسته فاصله روی‌هم‌رفته کاما فاصله بیش‌ترین فاصله جمعیتِ فاصله اروپا فاصله را فاصله تشکیل فاصله می‌دهند نقطه فاصله قلابِ باز به‌گزارشِ فاصله خبرگزاریِ فاصله اروپا قلابِ بسته فاصله آنگِلا فاصله مرکل فاصله صدرِاعظمِ فاصله آلمان فاصله گفت دونقطه فاصله گیومۀ باز اقتصادِ فاصله آلمان فاصله در فاصله اروپا فاصله قوی‌ترین فاصله اقتصاد فاصله است گیومۀ بسته نقطه

کروشه در متن‌های غیرفنی و غیرعلمی به‌ندرت می‌آید؛ ولی هر جا بیاید، قاعده‌اش همینی است که برای نشانه‌های دربرگیر گفتم.

خب، اگر نشانه‌ی دربرگیر با نشانه‌ی غیرِدربرگیر پشتِ‌سرِهم آمد چه‌‌کار می‌کنیم؟
جوابِ این سؤال در همان مثالِ کشورهای آلمانی‌زبان هست. بیایید یک بارِ دیگر آن مثال را بخوانیم:

کشورهایِ آلمانی‌‌زبان (آلمان و اتریش و سوئیس) رویِ‌هم‌رفته بیش‌ترین جمعیتِ اروپا را تشکیل می‌دهند. [به‌گزارشِ خبرگزاریِ اروپا] آنگِلا مِرکل صدرِاعظمِ آلمان گفت: «اقتصادِ آلمان در اروپا قوی‌ترین اقتصاد است».

همان‌طور که احتمالاً خودتان‌ هم متوجه شُدید، اگر نشانه‌ی دربرگیر بعد از نشانه‌ی غیرِدربرگیر بیاید، یک فاصله بینشان می‌زنیم؛ ولی اگر نشانه‌ی غیرِدربرگیر بعد از نشانه‌ی دربرگیر بیاید، بینشان فاصله نمی‌زنیم؛ به‌همین سادگی، به‌همین بامزگی.

می‌ماند یک نکته‌ی دیگر که مربوط می‌شود به خطِ‌تیره. درباره‌ی آن نکته، در درسِ دوم به‌طورِ کامل توضیح می‌دهم.

معین پایدار از «زبانگران»