کاریکلماتور و آرایه‌های ادبی

کارگاه طنز نویسی قسمت 8 | کاریکلماتور و آرایه‌های ادبی

کارگاه طنز 1

کارگاه طنز 2

کارگاه طنز 3

کارگاه طنز 4

کارگاه طنز 5

کارگاه طنز 6

کارگاه طنز 7

نویسنده: مهدی فرج‌اللهی

در قسمت قبلی این کارگاه به ویژگی‌های اصلی کاریکلماتور یعنی ایجاز و کوتاهی، زبان ساده و کشف اشاره کردیم، در این شماره به سراغ عناصر زیبایی‌آفرین در کاریکلماتور رفته و به بررسی آرایه‌های ادبی می‌پردازیم. در این بررسی نیم‌‌نگاهی نیز به سبک هندی خواهیم داشت.

 

همان‌طور که در قسمت قبل اشاره شد در نوشتن كاريكلماتور معمولا تركيبی از آرايه‌های ادبی به وقوع می‌پيوندد. در ادامه به بررسی آرایه‌های ادبی پرکاربرد در کاریکلماتور و سبک هندی می‌پردازیم.

 

بازی هوشمندانه با كلمات و ايهام

با دقيق شدن در معانی كلمات می‌توان با ظرافت به­ گونه­‌ای آن­ها را معماری كرد و كنار هم قرار داد تا از معانی گوناگون يک كلمه يا عبارت برای ساختن تصاویری با چند معنی استفاده كرد و يا با ايجاد معانی دور و نزديک زيبایی خاصی آفريد. ايهام مهم‌ترين مبحث بديع است که تمام سخنوران برجسته به انواع مختلف آن توجه داشته‌اند.

– در خشكسالی آب از آب تكان نمی‌خورد. (شاپور)

– شير باغ‌وحش چكه می‌كرد. (شاپور)

 

متاسفانه برخی از کسانی که به پیروی از شاپور به ­نوشتن کاریکلماتور روی آورده­‌اند با تکیه به این نکته فکر می‌کنند تنها ویژگی کاریکلماتور بازی با کلمات و ایهام بوده و گاه در این­گونه آن‌چنان افراط می‌کنند که تنها عباراتی بی­‌معنی و صرفاً شکل­‌گرا ارائه می­‌شود. البته در مواردی هم با چنین جملاتی در آثار شاپور روبرو می­‌شویم.

– چشم اقیانوس آب آورد. (شاپور)

 

بازی هوشمندانه با کلمات از ویژگی‌های بارز سبک هندی و کاریکلماتور است. به­‌طور مشخص ایهام و استفاده از معانی گوناگون یک کلمه از ویژگی­‌های عمومی سبک هندی و کاریکلماتور نیست، اما کاربرد فراوانی دارد. ایهام در شعر سبک هندی بیشتر بر اساس دو معنایی بودن فعل­‌ها و ترکیباتِ فعلی است.

 

اهل دانش جمله مضمون­‌های رنگین بسته‌اند      هست مضمون نبسته بند تمبان شما (صائب)

هر نفس باید عبث رسوای خودبینی شدن          تا نمی­‌پوشیم چشم از خویش عریانیم ما (بیدل)

 

 

تشخيص يا انسان­‌گونگی

هر­گاه به آن­چه انسان نيست، شخصيت انسانی بدهند آن­ را انسان­‌گونگی گويند. تشخیص از آن آرایه‌های ادبی است که در کاریکلماتور بسيار مورد استفاده قرار گرفته. شاپور در کاريکلماتورهايش با طبيعتی انسانی به­ سراغ همه­ چيز مخصوصاً طبيعت می‌رود. واقعيت اين است که او دنيایی متفاوت و مخصوص به خود دارد. اگر در موضوعاتی که شاپور به آنها پرداخته دقيق شويم متوجه خواهيم شد که بيشتر موضوعاتی را که شاپور به سراغ آنها می­‌رود طبيعت و عناصر آن تشکيل می‌دهد.

 

– پرگاري كه اختلال حواس پيدا كرده بود بيضی ترسيم می‌كرد. (شاپور)

– دود سر­گرم بالا رفتن از سقوط است. (شاپور)

– سلام متواضع­‌ترين واژه‌هاست. (شاپور)

– غرور سيل اجازه نمی‌دهد از زير پل بگذرد. (شاپور)

– وقتی با پیراهن گلدار از درخت عریان پاییزی بالا می‌روم پرستوی مهاجر فرارسیدن اختلال حواس را بشارت می‌دهد. (شاپور)

– به عقیده گیوتین سر آدم زیادی است. (شاپور)

– پرنده نغمه‌سرا، روی سکوت گلدوزی صوتی می‌کند. (شاپور)

 

دکتر غلام فاروق فلاح وصف طبیعت و توجه به آن­ را از ویژگی­‌های سبک هندی می­‌داند. دکتر سیروس شمیسا می­‌گوید شعر سبک هندی شعر مضمون است نه موضوع. مضامینی که از هر چیزی که در عالم طبیعت است، استخراج شده­‌اند. انسان­‌گونگی در شعر­های این سبک به­ وفور دیده می‌شود. تشخیص از دیگر وجوه مشترک سبک هندی و کاریکلماتور است و از این نکته نباید غافل بود که پیچیدگی عناصر تشخیص در سبک هندی به­ مراتب بیشتر است.

دیدی که خون ناحق پروانه شمع را                     چندان امان نداد که شب را سحر کند (شفایی)

زنـدگی بی‌المی نیست بهار طربش                    زخم تا خنده‌فروش است نمکدانی هست (بیدل)

از دور نیفتد قـدح بـزم مکـافـات                           زهری که کشیدن نتوانی نچشانی (صائب)

بی‌­گناه است آسمان در تیره‌بختی­‌های ما            اختر ما را فروغ شعله­‌ی ادراک سوخت (صائب)

 

تعلیل و توجیه فانتزی (حسن تعليل و دليل عکس)

یکی دیگر از آرایه‌های ادبی مورد استفاده در کاریکلماتور آرایۀ حسن تعلیل است. در استفاده از این آرايه‌، گوينده دليل و علتی را برای گفته­‌هايش می‌آورد که دارای ظرافت‌ها و لطايف ادبی و هنری باشد. در اين روش می‌تواند علتی که ذکر می‌شود واقعی و حقيقی باشد اما ربط آن به معلول با ظرافت و لطافت صورت گيرد يا اينکه علتی که برای معلول ذکر شده­ حقيقت نداشته باشد بلکه علتی ادعایی باشد که معمولاً زيباتر است. در استفاده از آرايه­‌ی دليل عکس برای مطلبی دليل و توجيهی آورده می‌شود که کاملاً بر خلاف انتظار و مخالف عرف و عادت است. تعلیل و توجیه فانتزی در کاریکلماتور کاربرد دارد و برای آن نمونه­‌های زیادی می­‌توان آورد.

 

– برای آن­‌که پشه­‌ها کاملاً نااميد نشوند دستم را از پشه­‌بند بيرون می‌گذارم. (شاپور)

– دليل اين‌که پشه اعضای داخلی آدم را نيش نمی‌زند اين است که می‌داند آدم نمی‌تواند اعضای داخلی‌اش را بخاراند. (شاپور)

– عاشق خربزه‌­ام زيرا مثل هندوانه تخمه­‌هايش را در سلول انفرادی محبوس نمی‌کند. (شاپور)

– گلی که بر قله روييده بود حکايت از کوهنوردی بهار می‌کند. (شاپور)

– تا ضِدِيخ در کاسه­‌ی سرم نريزم به قطب شمال فکر نمی‌کنم. (شاپور)

– وجود جسم برای آن است که مگس روی سر و کله روح آدم ننشیند. (شاپور)

– قاعدتا با دودی که اتوبوس‌ها می‌کنند، نباید موی کسی سپید باشد. (شاپور)

 

تعلیل و توجیهِ مبتنی بر تشبیه هنری‌­تر بوده و از ویژگی­‌های اختصاصی یک سبک و شیوه­‌ی خاص ادبی نیست اما در سبک هندی بسامد بالایی داشته و به سبب مضمون‌آفرینی بدیع و خلق معانی شگفت متفاوت شده است و همین موضوع در تقویت جنبه­‌ی ارسال­‌المثلی در سبک هندی تاثیر زیادی گذارده است که در ادامه بیش­تر آن­ را بررسی خواهیم کرد. این­گونه تعلیل و توجیه در بستر مضامین و معانی نو از وجوه مشترک سبک هندی و کاریکلماتور است اما در سبک هندی کاربرد بیشتری داشته و حضور پررنگ­‌تر و متفاوتی دارد.

 

امان خواه از گزند خلق در گرم اختلاطی­‌ها            که عقرب بیشتر در فصل تابستان شود پیدا (بیدل)

نیست از سوز درون با ما صفای باطنی                دل سیه شد بس­‌که آتش اندر این ویرانه سوخت (کلیم)

ظالـم به ظلـم خـویش گرفتـار می­‌شـود                از پیـچ و تاب نیـست رهایی کمـند را (صائب)

تار و پود عالم امکان به­ هم پیوسته است             عالمی را شاد کرد آن­‌کس که یک دل شاد کرد (صائب)

 

تشبيه و استعاره­‌های اغراق­‌آمیز

همانند کردن دو يا چند امر را تشبيه می‌گويند و بيشتر برای بيان مبالغه و افراط استفاده می‌شود که دارای انواع مختلفی است. استعاره نيز تشبيهی است که از دو طرف تشبيه يعنی مشبّه و يا مشبّه­‌به يک طرف حذف شود. تمثیل یا ارسال‌المثل، تجسم، تجاهل­‌العارف، اسلوب معادله، مبالغه و اغراق از انواع شیوه­‌های تشبیه هستند. انواع تشبیه در کاریکلماتور کاربرد دارد. مبالغه و اغراق هم یکی از شگردهای پرکاربرد در تولید محتوای طنز است. تمثیل را به صورت مجزا بررسی خواهیم کرد.

 

– شنبه در ورودی هفته است. (شاپور)

– سراب کاريکاتور آب است. (شاپور)

– قلبم پرجمعیت­‌ترین شهر دنیاست. (شاپور)

– ابر پلک مشترک ستارگان است. (شاپور)

– هر برگ زرد، پاييز کوچکی است. (شاپور)

– سوزن، قافله‌سالار نخ است. (شاپور)

 

تشبیه‌­های مرکب و استعاره­‌های اغراق­‌آمیز همان­‌گونه که پیش­تر به آن اشاره شد از مختصات سبک هندی است و از دیدگاه ارزش ترجمه­‌پذیری شاید مهم­‌ترین ویژگی باشد که یکی دیگر از وجوه نزدیکی کاریکلماتور به سبک هندی می­‌باشد. البته پیچیدگی تشبیه­‌ها و استعاره­‌ها و بسامد بالای اسلوب معادله در سبک هندی آن­ را متفاوت می­‌کند. شاید توجه نویسندگان کاریکلماتور در آینده به اسلوب معادله بتواند زیبایی­‌های بیشتری را در این­ گونه­‌ی ادبی ایجاد کند.

 

ما ز آغـاز و ز انجـام جهـان بی‌خبریـم                  اول و آخر این کهنه کتاب افتاده است (کلیم)

مشت سوزن بدنم زان مژه تا ریخته­‌اند                گرنه از پاره­‌ی دل دوخته، پیراهن چشم (عرفی)

کم طالعی نگر که من و یار چون دو چشم           همسایه­‌ایم و خانه­‌ی هم را ندیده­‌ایم (میر صیدی)

علاج زخم دل از گریه کی ممکن بود بیدل            به شبنم بخیه نتوان کرد چاک دامن گل را (بیدل)

اظهار عجز پیش ستم‌­پیشه ابلهی است             اشک کباب باعث طغیان آتش است (صائب)

 

تمثيل

در تمثيل کلام حاوی ضرب­‌المثلی است يا جنبه­‌ی ضرب‌المثل دارد که یکی از شیوه­‌های تشبیه است. استفاده از ضرب­‌المثل در کاریکلماتور­های شاپور خیلی پر­کاربرد نیست. اما مواردی را می­‌توان در این خصوص پیدا کرد. البته در کاریکلماتورهای برخی نویسندگان دیگر استفاده از ضرب­‌المثل به یک ویژگی تبدیل شده است.

–  برای بادکنک ميسر نيست «يک سوزن به خودش بزند يک جوالدوز به­‌ديگری.» (شاپور)

–  عاشق پاییزی هستم که نان دختر گل‌­فروش را آجر نکند. (شاپور)

–  پشت سر اغلب خواننده­‌ها صفحه می­‌گذارند. (شاپور)

 

آن­چه در سبک هندی وجه غالب داشته و دکتر سیروس شمیسا به ­عنوان مهم­‌ترین عنصر ادبی این دوره به آن اشاره می­‌کند جنبه­‌ی ارسال‌المثلی تک‌بیت­ها است. به ­سبب هم­ین جنبه، بیت دهان به دهان می­‌گردد و اسم شاعر فراموش می­‌شود. به­‌طوری که می­توان گفت معروف بودن بیت و مجهول بودن اسم شاعر یکی از مختصات سبک هندی است. البته همان­گونه که در سبک هندی مصرع‌ها قابلیت تبدیل شدن به ضرب­‌المثل را دارند این پتانسیل در کاریکلماتور نیز نهفته است که بستگی مستقیم به ساخت و موضوع جمله، داشتن قابلیت وجه کنایی و میزان استقبال و استفاده عمومی مردم دارد، که در این ماجرا فاصله­‌ی زیادی میان کاریکلماتور و سبک هندی وجود دارد.

 

خواب را بر کوه­کن تصویر شیرین تلخ کرد         کار چون دل­چسب شد خود کارفرما می­‌شود (صائب)

فکر شـنبـه تـلـخ دارد جمـعه­‌ی اطفـال را          عشرت امروز بی اندیشه­‌ی فردا خوش است (صائب)

شعر اگر اعجاز باشد بی‌بلند و پست نیست     در ید بیضا همه انگشت‌ها یک دست نیست (غنی کشمیری)

گر نخـل وفـا بر ندهـد چشـم تری هسـت         تا ریشه در آب است امید ثمری هست (عرفی شیرازی)

چشم طمـع مدوزیـد بر کیسه‌­ی خسیسان       باور نمی­‌توان داشت سگ نان دهد گدا را (بیدل)

 

تضاد و پارادوکس

در تضاد بين دو يا چند واژه تناسب منفی وجود دارد. يعنی کلمات از نظر معنی، عکس و ضد هم هستند. مهم­‌ترین نوع تضاد پارادوکس است و وقتی رخ می‌دهد که تضاد منجر به معنای دور و به ظاهر متناقضی است که به­ کمک مجاز و استعاره قابل‌توجيه است. از این شیوه­‌ی تناسب­‌آفرینی می­‌توان نمونه­‌هایی در سبک هندی و مواردی در کاریکلماتور پیدا کرد.

– دود سرگرم بالا رفتن از سقوط است. (شاپور)

– عمر کوتاه، مرگ طولانی‌تری را در پی دارد. (شاپور)

– پرنده­‌ی کوتاه‌پرواز نمی‌تواند بلندپروازی کند، اما پرنده­‌ی بلندپرواز می‌تواند کوتاه‌پروازی کند. (شاپور)

 

نه همین ما می‌­گدازیم از غم بخت سیاه      هر کجا روشن­دلی دیدیم شمع این شب است (کلیم)

بر نقش پای مور به آهستگی خرام            زنجیر فیلِ مستِ مکافات پاره است (صائب)