تلمیح یکی از آرایه‌های معنوی است. در تعریف آرایه تلمیح به زبان ساده می‌توان گفت که این آرایه به یک داستان یا موضوعی اشاره می‌کند که مخاطب از قبل با آن آشناست. برای شناسایی تلمیح باید با فرهنگ و داستان‌های رایج در زبان سرزمین آن شاعر یا نویسنده‌ی خاص آشنا بود. برای مثال تلمیحی که اشاره به اسطوره‌های ایرانی دارد ممکن است برای یک خواننده‌ی غیرایرانی قابل فهم نباشد و بالعکس. در این مقاله می‌خواهیم با معرفی آرایه تلمیح شما را نسبت به شناسایی این آرایه در متون ادبی تیزبین کنیم و با ارائه مثال‌هایی از معروف‌ترین تلمیح‌های ادبیات فارسی آشنایی شما را بیشتر با این صنعت ادبی آشنا کنیم.
در ادامه با جنبه‌های مختلف آرایه تلمیح آشنا می‌شویم:
- تعریف تلمیح
- کارکرد آرایه تلمیح
- تفاوت بین آرایه تلمیح و تضمین
- سخن آخر
تعریف آرایه تلمیح
تلمیح در لغت به معنی اشاره کردن است. وقتی شاعر یا نویسنده برای انتقال مفهومی خاص، به داستان‌ها و روایات قدیمی مشهور یا آیه‌های قرآن اشاره می‌کند از آرایه تلمیح استفاده کرده است.
فرهنگ و دین بسیار بر ادبیات تاثیرگذار هستند. به همین دلیل شاعران و نویسندگان در معروف‌ترین تلمیح‌های ادبیات فارسی با اشاره به بخشی از داستان‌ها و آیه‌های قرآن از گنجینه‌ی ذهن مخاطب وام می‌گیرند و به اختصار، منظور محتوای خود را منتقل می‌کنند.
کارکرد آرایه تلمیح
کارکرد آرایه تلمیح به زبان ساده این است که تلمیح یک ابزار قوی برای عمق‌بخشی و تأثیرگذاری بیشتر متن به نویسنده می‌دهد. وقتی نویسنده و شاعر از نقل قول کسی یا اسطوره‌های قدیمی که در حافظه‌ی مردم ثبت شده کمک بگیرد، به کلامش اعتبار بخشیده می‌بخشد و در واقع از تاثیر نوشته‌ی دیگران برای اثربخشی متنش استفاده می‌کند.
در بیت زیر حافظ از داستان سیاوش در شاهنامه‌ی فردوسی وام گرفته تا حرف خود را بر تراژدی‌ای که شاعر دیگری آن را ساخته سوار کند.
شاه ترکان سخن مدعیان می‌شنود شرمی از مظلمه‌ی خون سیاوش باد
تفاوت بین تلمیح و تضمین
در هر دو آرایه تلمیح و تضمین از آثار شناخته شده و داستان‌ها استفاده می‌شود. اما شیوه‌ی به‌کاربردن این دور آرایه در متن متفاوت است.
در آرایه تضمین عین خود مَثَل یا آیه و روایت آورده می‌شود. ولی در تلمیح این‌طور نیست. همان‌طور که در معرفی آرایه تلمیح گفتیم این آرایه بر اساس معنایش ایجاب می‌کند که نویسنده تنها گوشه چشمی به داستان‌ها و روایت‌ها داشته باشد و تنها با نشانه‌گذاری در متن یا شعر به مفهوم مدنظرش اشاره می‌کند.
برای مثال در بیت زیر حافظ بخشی از آیه‌ی قرآن (جنات و تجری تحت الانهار) را در شعرش آورده که آرایه تضمین است:
چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری سرشت شیوه‌ی جنات و تجری تحت الانهار داشت
اما در این بیت که تلمیح به داستان حضرت موسي دارد تنها اشاره به آیه‌ی قرآن می‌شود و متن کامل آیه آورده نشده:
چو رسی به طور سینا، أرنی نگفته بگذر که نیرزد این تمنا به جواب لَن تَرانی
تلمیح در این بیت اشاره به این داستان دارد که حضرت موسی در كوه طور واقع در صحراي سينا به خدا می‌گوید: خود را به من نشان بده (أرِني) و پاسخ می‌آید: هرگز مرا نخـواهي ديد (لَن تَراني).
برخی از مشهورترین نمونه‌های تملیح در اشعار فارسی
یوسف گم‌گشته بازآید به کنعان غم مخور کلبه‌ی احزان شود روزی گلستان غم مخور (حافظ)
بر ماجرای خسرو و شیرین قلم کشید شوری که در میان من است و میان دوست (سعدی)
یا رب این آتش که در جان من است سرد کن آن سان که کردی بر خلیل (حافظ)
نه هر که چهره برافروخت دلبری داند نه هر که آینه سازد سکندری داند (حافظ)
سخن آخر
در معرفی آرایه تلمیح متوجه این نکته شدیم که پیداکردن جای درست استفاده از تلمیح خیلی با اهمیت است و نیاز به تمرین دارد. به‌کاربردن این آرایه می‌تواند ارزش نوشته‌ها را به سطح بالایی ارتقا دهد. پس می‌توانیم در صحبت‌های روزانه خود نیز از این صنعت استفاده کنیم.
اگر با معرفی آرایه‌های ادبی تلمیح هوای شاعرشدن به سرتان زد یا دوست داشتید از قدرت داستان‌ها بیشتر بدانید، پیشنهاد می‌کنیم مطالب زیر را مطالعه کنید:
استفاده عملی از قدرت داستان در نویسندگی
نویسنده: سپیده عابدی