قهوه‌ی قجری | قاجارخوانی و قاجارنویسی

قاجارها را به چه می‌شناسند؟ به خمودگی و واماندگی و بیهودگی. می‌گویند آثارِ اشکانیان بِدان سبب اندک است که ساسانیان هرچه از آنان می‌دیدند نابود می‌کردند. پهلوی‌ها هم مانندِ ساسانیان عمل کردند و بخشی از این بی‌باروبریِ ظاهریِ قاجاری در پی‌آمدِ قاجارزداییِ پهلوی‌ است. از رسواییِ شاهانِ قاجار که بگذریم، دورانِ قاجارها آن‌قدرها هم که گمان می‌بریم، بی‌بار و بدثمر نبوده است. در تاریخِ ادبیات آورده‌اند خواجوی کرمانی کم از سرآمدانِ ادبیاتِ ایران نداشت؛ ولی چون پس از سعدی و پیش از حافظ می‌زیست، آوازِ سخنش در پژواکِ آوازه‌ی آنان گم شد و آن‌چنان که می‌شایست ارج نیافت. روزگارِ قاجار هم میانِ شُکوه‌مندیِ صفوی و کارآمدیِ پهلوی، قالب تهی کرد و به خلابِ گم‌نامی و بدنامی فروافتاد.

شاید بتوان گفت گناهِ قاجارها این بود که فرزندِ زمانِ خود نبودند و در رویارویی با چالش‌های زمانه، چندان زیرکی و چابکی از خود نشان ندادند؛ لیک چون نیک بنگریم، درمی‌یابیم که آنان فرزندِ خَلفِ زمانِ خود نبودند. شاهانِ قاجار جَست‌و‌غلتی زدند ولی آن‌‌قدری نرمشِ حکیمانه و کوششِ جانانه روا نداشتند که ملت را از ترقیاتِ زمانه عقب نیندازند و سلطنت را به حریفِ تازه‌نفسِ تجددگرا نبازند. اما اگر همان جَست‌وغلت‌ها را از خلابِ پنهانی و نسیانیِ دورانِ قاجارها بیرون بکشیم، تحولات و ترقیاتِ آن‌چنان عیانی در آن می‌بینیم که هنوز که هنوز است با آن چشم‌درچشم و دست‌به‌گریبانیم. باری، قاجارها را چه منبعِ خیرِ الهی بدانیم چه منشأ شرِ نامتناهی، دورانِ آنان از دو منظر بسیار حساس و ممتاز است:

اول، مواجهه‌ی سخت و سرراستِ سنت با مدرنیته

دوم، پوست‌اندازی و دگردیسیِ زبان و نثرِ فارسی

آغازِ برخوردِ سنتِ ایرانی با مدرنیته‌ی اروپایی را چه‌بسا بشود جنگ‌های ایران با بریتانیا و روسیه در زمانِ عباس‌میرزا در نظر آوریم، هرچند اگر سرِ نخ را بگیریم و ادامه بدهیم، اولین اصطکاک‌‌ها را شاید بتوانیم در نبردهای شاه‌اسماعیل با سلطان‌سلیم و بعدتر در پیکارِ شاه‌عباسِ صفوی با ماجراجویانِ پرتغالی ره‌ بگیریم. اگرچه همه‌ی این برخوردهای وهم‌ناک و دردناک با پوسته‌ی سخت و زمختِ مدرنیته بود، ولی از روزن‌های همین پوسته و از روندِ همین برخورد بود که خردمندانِ ایرانی به هسته‌ی نرم و تازه‌ی مدرنیته ره‌یاب شدند و در پیچاپیچ و کشاکشِ ایده‌های آن سرسام گرفتند.

البته این سرسام دیری نپایست و بزرگانِ خردمندِ ایران هر یک به‌قدرِ توان و زمان، جهدی کردند و طرْفی بستند. عباس‌میرزا و قائم‌مقام و امیرکبیر و سپه‌سالار گاه به‌قصدِ مدرن‌کردن و گاه به‌عزمِ مدرنیزه‌کردنِ ایران اصلاحات پیشه کردند و مقررات پدید آوردند؛ اما این اصلاحات و مقررات بسنده نبود و گره از کار فروبسته‌ی ایران نگشود. اندیش‌مندان نیز از پا ننشستند، آرای ایده‌ورانِ مدرنیته را در مطالعه گرفتند و نیک دریافتند که تخمِ ایرانِ مدرنیزه از زمینِ ایرانِ مدرن جوانه می‌زند و شکوفه می‌دهد. عبدالرحیم طالبوف، زین‌العابدین مراغه‌ای، میرزا ملکم‌خان، فتح‌علی آخوندزاده و ناظم‌الاسلام کرمانی در این شمار بودند و هر یک به‌فراخورِ گمان و توانِ خود کتاب‌ و مقاله نوشتند و گوهرِ وجودیِ مشروطه را این‌چنین خوش سرشتند.

بزرگی و پرمایگیِ مشروطه آن‌ گاه هویدا می‌شود که بدانیم هم‌زمان با اصلاحاتِ میجیِ ژاپن رخ داده و مدرن‌ترین و مردمی‌ترین انقلابِ غیراروپایی تا آن زمان بوده است. از یک سو آرای مشروطه‌خواهان به‌قدری ژرف و بنیادین و پیش‌رو بوده، و از دیگرسو ما الآن به‌قدری واپس رفته‌ایم و فرو مانده‌ایم، که پس از گذشتِ صدواندی سال، با خواندنِ آثارِ آن دوران، از استواری و نوآوریِ آن به وجد و شگفت می‌آییم. مردمِ اکنونِ ایران اگر آن آثار را خوانده بودند، سال‌ها پس از آن، به وعده‌ها و یاوه‌های هر فریبنده‌ی فرومانده‌ دل خوش نمی‌داشتند و قدمی از آرمان‌های نوگرایانه و پیش‌تازانه‌ی خود پا پس نمی‌گذاشتند. اینک بر ماست که این دُرنوشت‌ها را نکته‌به‌نکته خط‌به‌خط، بخوانیم و بدانیم و دیگران را از آن بیاگاهانیم.

این از آن، و اینک زبان! زبان نهادی اجتماعی است و بدین جهت از جامعه اثر می‌پذیرد و بر جامعه اثر می‌گذارد. چنان که گفته آمد، مقاوله و مقابله‌ی سنت و مدرنیته که بر اثرِ آن پایه‌های جامعه‌ی سنت‌گرا و شاید سنت‌زده‌ی ایران را به لرزه انداخت، زبان را نیز چونان بسیاری از پدیده‌های دیگر، چه در روی‌کرد و چه در کارکرد، صیقل داد و با نیازها و ترازهای نوین هم‌راه ساخت. عصرِ قجر بسترِ این تقابل و آن صیقل بوده و نثرِ نوین و مدرنِ ایرانِ اکنون در آن تن سوده و رخ نموده است. از این رو شناختِ هرچه بهترِ نثرِ روزگارِ قاجار برای همه‌ی اهلِ کلام و کلمه ضرورت دارد. نویسنده و اندیشنده‌ی امروز با این شناخت، بنیاد‌های نثرش را استوار می‌سازد و درفشِ متنش را بر پُشته‌ی کِشته‌ی ایرانِ نوین برمی‌فرازد.

ما با روی‌داشت به این دو انگاشت از عصر و نثرِ قاجاری، سخت آرزومندِ خواندنِ متونِ این دوران و نیز تمرینِ نوشتنِ آن گونه‌ی نوشتاری هستیم. در این مقال تا به این‌جا، انگیزه‌ی خواندن را دانستیم ولی انگیزه‌ی نوشتن را نه. دانش و هنرِ قاجارنویسی برای نویسندگان از آن رو ارزنده است که نثرِ این دوره گونه‌ای زبانی است که در داستان‌ها و نمایش‌نامه‌ها و فیلم‌نامه‌های تاریخِ معاصر کاربردِ گسترده دارد. اما این دانش‌هنر از هر کسی برنمی‌آید، هم‌چنان‌که بزرگ‌ترین سستی و کاستیِ این قبیل آثار نیز از قِبلِ همین بی‌هنری است. پس آن‌ که در این عرصه خبره است، همانا بر گستره‌ای گسترده‌ از تاریخ و ادبیاتِ معاصر چیره است. اکنون آیا هنوز زمانِ آن فرانرسیده که برنامه‌ای متین بپردازیم و بطن و متنِ خود را از این گنجینه‌ی تاریخی و زبانی بیندوزیم؟!

معین پایدار